وقتی عربستان جلوی فیلمبرداری محمود کلاری را گرفت

 نسخه اصلاح و مرمت شده فیلم «خانه خدا» با حضور محمود کلاری مدیر فیلمبرداری سینما، جواد طوسی منتقد سینما و ارد عطارپور فیلمساز مستند روز گذشته ۲۲ مردادماه در قالب برنامه شب‌های مستند موزه سینما به نمایش درآمد.

عطارپور:‌ «خانه خدا» از مهم‌ترین فیلم‌های تاریخ مستند ایران است

در ابتدای این نشست ارد عطارپور ضمن تشکر از فیلمخانه ملی ایران برای ترمیم این اثر ارزشمند گفت: بسیاری از جزئیاتی که در این نسخه شاهد آن بودم در نسخ دیگر قابل مشاهده نبود و امروز متوجه کیفیت کار فیلمبرداران این فیلم هستم.   «خانه خدا» یکی از مهم‌ترین فیلم‌های تاریخ سینمای مستند ایران است و هیچ‌ فیلم مستند دیگری نتوانسته تا این اندازه در گیشه‌ها موفق باشد.

عطارپور با بیان اینکه همچنان کارگردان این اثر کاملا روشن نیست و مشخص نیست که این فیلم را جلال مقدم یا ابوالقاسم رضایی کارگردانی کرده‌اند، (در تیتراژ نام کارگردان ذکر نشده است) بیان داشت: شاید اساتید آقایان کلاری و طوسی بتوانند در این مورد نکات تازه‌ای را مطرح کنند. در سینمای مستند، شیوه‌ مشاهده‌گر وجود دارد، به این معنا که دوربین در آن نقش فعالی داشته و بدون دخل و تصرف واقعه‌ای را ثبت می‌کند. به نظر می‌رسد بروز این رویکرد در «خانه خدا» امری اجتناب ناپذیر بوده است و دوربین نمی‌توانست کار دیگری را به انجام برساند و برای مثال تغییری در روند حرکت جمعیت صورت دهد. از این منظر، فیلم‌های مشاهده‌گر بسیار به فیلمبردار وابسته هستند.

وی خاطرنشان کرد: در سینمای مستند تدوین عامل مهمی است و از برخی آثار به عنوان کارگردانی پشت میز یاد می‌شود زیرا روایت از مرحله تدوین آغاز می‌شود. یکی از نمونه‌های برجسته این رویکرد فیلم «یک آتش» است که گلستان بدون آنکه در صحنه فیلمبرداری حاضر باشد، این اثر را در تدوین شکل داد.

او افزود: تهامی‌نژاد معتقد است که این فیلم توسط آقای گلستان هدایت شده است و متن ایشان توسط او بازنویسی شده است و گلستان و نعمت حقیقی این فیلم را متعلق به ابوالقاسم رضایی می‌دانستند البته آقای جلال مقدم در هیچ کجا ادعا نکرده که کارگردان این فیلم بوده است. در آن مقطع، در تبلیغات این فیلم مردم را به تماشای شکوه اسلام دعوت کرده بودند و در تبلیغ‌ها نام رضایی به عنوان تهیه‌کننده آمده است. به احتمال زیاد فردی که گروه را برای ساخت این فیلم مدیریت کرده، شخص ابوالقاسم رضایی بوده است. اما در شکل نهایی و تالیفی این اثر، فیلمبردار ها و تدوینگر، نقش بسیار زیادی داشته‌اند.

عطار پور ادامه داد: البته نبود قاطع کارگردان باعث ایجاد لطمه‌هایی به اثر شده است برای مثال روایت فیلم در برخی مقاطع پراکنده است.

این فیلمساز با بیان اینکه در آن دوران دولت ایران از ساخت این اثر پشتیبانی وسیعی را صورت داد، افزود: در فیلم به مهمان نوازی و پیشرفت‌های کشور عربستان توجه شده است.

کلاری:‌ «خانه خدا» باعث آشتی دادن طبقه‌ای از جامعه با سینما شد

در ادامه محمود کلاری فیلمبردار مطرح سینمای ایران نیز گفت: یکی از برجسته‌ترین، قایل‌توجه‌ترین و مهمترین سوالات درباره این اثر مربوط به کارگردانی این مستند است. همچون بسیاری دیگر از فیلم‌های تاریخ سینمای ایران روایت‌های مختلفی پیرامون این فیلم وجود دارد. همانطور که می دانید جلال مقدم چهره‌ای شناخته شده در سینما است. آقای ترابی که زمانی در سینمای مستند فعال بودند و در مقطعی سمتی در وزارت ارشاد برعهده داشته بر این باور بودند که اصلا آقای مقدم همراه این سفر نبودند بلکه در مرحله تدوین فیلم به آن ورود پیدا کردند.

وی ادامه داد: سوال این است که در فیلمی مانند «خانه خدا» شخص کارگردان در اجرا چه نقشی برعهده دارد؟ همانطور که در فیلم دیدید در این اثر نیاز بوده تا مناسک مختلف ثبت شود و کارگردان بر روی فیلمبرداری هر بخش تاکید نداشته و فیلمبرداران اثر، خود به این موضوع واقف بودند. مرحله اساسی چنین مستندهایی به مونتاژ بازمی‌گردد، زیرا تدوین فیلم سمت و سوی چنین اثری را با توجه به نوع تالیف کارگردان تعیین می‌کند.

کلاری خاطرنشان کرد: در زمان تولید این فیلم به جز ایران و مصر، سایر کشورهای مسلمان از قابلیت فنی برای تولید چنین آثاری بی‌بهره بودند. سال‌ها پیش غیر مسلمانان اجازه ورود به کعبه را نداشتند و یک کارگردان کانادایی به نام سالازار بر اساس مسجد مدینه ساختاری ویژه را برای تولید یک مستند طراحی کرده بود. او قصد داشت یک فیلم آیمکس درباره حج بسازد و می‌خواست عوامل فنی فیلم خود را از میان مسلمانان انتخاب کند و به من پیشنهاد همکاری داد. به دلیل فیلمبرداری این اثر به صورت آیمکس، قرار شد که من مدتی در لس آنجلس حضور پیدا کنم و دوره‌هایی را بگذرانم. در آن مقطع روابط میان ایران و عربستان خوب نبود و مسئولان این کشور اعلام کردند که نباید هیچ یک از عوامل این اثر ایرانی باشند به همین دلیل، من شانس همکاری در آن پروژه را از دست دادم. البته در آن مقطع در عربستان سعودی، فیلمبرداری و تهیه تصویر با مشکلات بسیاری همراه بود.

کلاری یادآور شد: احمد شیرازی یکی از متبحرترین فیلمبرداران به شیوه دوربین روی دست و کار با دوربین بدون سه پایه بود که احتمالا پلان‌های مربوط به صفا و مروه توسط ایشان فیلمبرداری شده است. من عمیقأ بر این عقیده هستم که «خانه خدا» به گونه‌ای توأم با ترس فیلمبرداری شده است و این موضوع در سراسر فیلم مشهود است. این اثر اولین و تنها فیلمی بود که من همراه با پدرم آن را در سینما دیدم.  

وی بیان داشت: «خانه خدا» به دلیل شرایط مذهبی از کاربرد موسیقی محروم بوده و محدودیت‌های زیادی بر آن اعمال شده است. همچنین بخش‌های مربوط به قربانی کردن در مراسم حج از جمله مواردی است که مشخص است گروه فیلمبرداری در نشان دادن این اتفاق با محدودیت روبه‌رو بوده‌اند. در آن مقطع برخورد شرطه‌های حاضر در مراسم حج با فردی که دوربین به دست داشت، همچون کسی بود که اسلحه‌ای را حمل می‌کرد و این موضوع نشان می‌دهد که ساخت این فیلم با تحمل دشواری های بسیار زیادی به نتیجه رسیده است.

کلاری با بیان اینکه نعمت حقیقی متخصص کادر بندی بود و پیش از او، کم‌تر در سینمای ایران به مقوله کادر بندی توجه شده است، گفت: اما با توجه به شرایط سخت تولید این اثر احتمالا او نمی‌توانسته لنزهای بسیاری را با خود حمل کند.   با وجود شرایط موجود و محدودیت‌های بسیار به نظرم عوامل تولید این فیلم، کاری بسیار ویژه را صورت دادند. خوشحالم که این فیلم ترمیم شده تا قابلیت‌ها و توانمندی‌های فیلمبرداران توانمند ایرانی در آن روزگار را شاهد باشیم.  

وی ادامه داد: در آثار اینچنینی کارگردان نقش عملی کم‌تری را برعهده دارد زیرا محدودیت بسیاری در مسیر تولید و ساخت این فیلم وجود داشته است. در آن دوران عمل دکوپاژ و شکل اجرا وابسته به فیلمبردار بود و این موضوع در تولید «خانه خدا» وجود داشته است. کارگردان و عوامل فیلم در انتخاب فیلمبردار هوشمندانه عمل کردند و طبق جریان مرسوم آن‌سال‌ها برای تولید چنین اثری از فیلمبردار خبری استفاده نکردند زیرا آن‌ها به حقیقت کار خود واقف بودند. این فیلم باعث آشتی دادن طبقه‌ای از جامعه با سینما شد و به همین دلیل «خانه خدا» دارای نقش مهم و انکار نشدنی در تاریخ سینمای ایران است.

جواد طوسی:‌ «خانه خدا» فیلمی عامه پسند است

در ادامه این نشست جواد طوسی منتقد پیشکسوت سینما نیز گفت: تعیین شخص کارگردان در این اثر همچنان در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. ابوالقاسم رضایی که در آمریکا زندگی می‌کردند و عقیده داشتند که نسبت به او جفایی صورت گرفته، این فیلم را با نام خود به عنوان تهیه‌کننده و کارگردان تکثیر کردند و زمانی که از او درباره نقش جلال مقدم سوال شد پاسخ داد که مقدم به اندازه کافی جایگاه خود را پیدا کرده است. البته مقدم در گفت‌وگو با مجله نگین، «خانه خدا» را نه فیلم کارگردان بلکه اثری متعلق به فیلمبردار می‌دانست و عقیده داشت احمد شیرازی نسبت به عباس دستمالچی و نعمت حقیقی و دیگران نقش پررنگ‌تری داشته است و ظاهراً روایت گزارش‌گونه این اثر بیش از هر چیز نتیجه کار احمد شیرازی است.

وی ادامه داد: در دوره‌ای فیلمبرداران سینمای ایران نقش مهمی داشتند، زیرا خود دست به دکوپاژ، کارگردانی و تدوین می‌زدند. این فیلم با وجود مضمون مذهبی تنها دوبار به نمایش درآمده است و این موضوع می‌تواند مورد انتقاد قرار گیرد. «خانه خدا» تنها در جشنواره فیلم فجر و کانون فیلم خانه سینما به نمایش درآمده است.

طوسی ادامه داد: ابوالقاسم رضایی پیشنهاد ساخت این فیلم را مطرح کرده است و در پی آشتی دادن قشری از جامعه ایران با سینما بوده است. زمانی که این اثر در رمضان سال ۱۳۴۵ به نمایش درآمد مقابل هر سینما چلچراغی قرار داده شده بود تا شمایل این چنینی نیز پیوندی با مناسک سنتی و مذهبی داشته باشد تا حتی افرادی که سینما را کفر می‌دانستند برای تماشای فیلم رغبت پیدا کنند. این اثر از فیلم‌های پرفروش در زمان خود به شمار می‌رفت. در فیلم مناسک مربوط به حج به صورت مرحله به مرحله نمایش داده می‌شود و حتی اعمالی مانند اذان و نماز به صورت کامل در فیلم وجود دارد، در صورتی که فیلم مستند ظرافت‌هایی را اقتضا می‌کند و امروز دیگر سینمای مستند چنین مسائلی را برنمی‌تابد.

 این منتقد پیشکسوت سینما خاطر نشان کرد: برخی عقیده دارند مسئولیت بازنویسی نریشن فیلم را ابراهیم گلستان عهده‌دار بوده است، در حالی که متن اولیه را آقای سعادت و رحمتی نوشته‌اند. در بخشی از لحظات مربوط به نریشن شاهد طنز خاص مربوط به گلستان هستیم. مقوله بازی با کلام که خاص ابراهیم گلستان بود، در بخش‌های دیگری از این فیلم نیز دیده می‌شود.

وی با بیان اینکه «خانه خدا» فیلمی عامه پسند است که می‌خواهد قشری از مردم را با سینما آشتی دهد، بیان داشت: جلال آل احمد سفرنامه «خسی در میقات» را به زیبایی درباره مناسک حج نوشته است و اگر واقعیت عینی آن اثر را با شرایط زمانه خود تطبیق دهیم، متوجه می‌شویم که هنوز هم او دارای یک کاریزمای قابل بحث است که می‌تواند موقعیتی سمپاتیک را رقم زند و دارای جاه طلبی و خلوت خاص خود باشد.

طوسی یادآور شد: نوع تونالیته زنگ این فیلم با لوکیشن سازگاری کامل دارد و در برخی از موارد کنتراست موجود در زوار زمانی که از غار حرا خارج می‌شوند جالب توجه است و استحاله این افراد را نشان می‌دهد. همچنین «خانه خدا» در شیوه نورپردازی حاوی ظرافت‌هایی دقیق و فکر شده است.