بازی های سنتی ایرانی؛ از «هفت سنگ» تا «تیله بازی»

برترين ها/ در فرهنگ لغت فارسي، کلمه بازي برابر با سرگرمي، مشغوليت، تفريح، کار و ورزش آمده است، اما زيست‌شناسان، روان‌شناسان، جامعه‌شناسان و هنرمندان در مورد بازي نظرات و تعاريف ديگري ارائه مي‌دهند. زيست‌شناسان بر اين باورند که علاقه انسان به بازي ريشه در کنجکاوي او نسبت به کشف و شناخت محيط اطراف دارد. روان‌شناسان نياز انسان به بازي را نتيجه وجود انرژي مازادي مي‌دانند که وي در خود نهفته دارد و جايي بايد به مصرف برساند. در ديدگاه جامعه‌شناسي نيز بازي وسيله‌اي براي تمرين آدمي در زندگي اجتماعي تلقي شده است. در نهايت، هنرمندان بر اين باورند که بازي هنري ناشي از فرهنگ و آداب و سنن هر جامعه‌اي است. 6 بازي سنتي ايراني بنابراين بازي‌ها به‌طور عام داراي باري فرهنگي هستند که چه در عصر حاضر و چه در گذشته با هدف پرکردن اوقات فراغت انسان طراحي شده‌اند. با شناخت بازي‌هاي بومي، محلي و سنتي ايراني که علاوه بر بار فرهنگي، از جذابيت و تنوع بالايي نيز برخوردارند، نه‌تنها مي‌توان تاريخ و سنن اين مرز و بوم را به شکلي پويا و عميق به نسل‌هاي آينده منتقل کرد، بلکه از آن به‌عنوان بهانه‌اي براي گريز از عواقب اعتياد به تکنولوژي و معنا و مفهوم‌بخشي دوباره به زندگي هم استفاده کرد، به‌خصوص اينکه در بسياري از اين نمونه بازي‌ها قوانين ساده و اوليه‌اي از شکل بهينه اداره زندگي و هدايت آن آموزش داده و تمرين مي‌شود تا افراد را به مهارت‌هاي لازم براي رويارويي با موقعيت‌هاي دشوار زندگي مجهز کند. با نگاهي اجمالي به چند نمونه از اين بازي‌ها به خوبي مي‌توان نماد اين آموزش‌ها را کشف کرد؛ احترام به ديگران، درک مفهومي و عملي رقابت سالم، دستيابي به مهارت پذيرش شکست، کار گروهي، همکاري و همياري با ديگران براي رسيدن به هدفي مشترک، ايثار و فداکاري، تلاش جسمي و فکري، اهميت راستي و صداقت و... . ما نيز در اين شماره از صفحه «تناسب اندام»، بازي هفت‌سنگ، دستش ده، تيله بازي و يه قل، دو قل را از لحاظ علمي بررسي مي‌کنيم و سپس نحوه اجراي درست بازي‌ها را آموزش خواهيم داد. منظور از بررسي علمي بازي‌ها اين است که هر بازي سبب تقويت چه عضوي در بدن مي‌شود و همچنين براي کدام رده سني يا گروه کودکان مناسب‌تر است. يادتان باشد که... با توجه به پهناوري اقليمي و قومي در ايران، انواع بازي‌ها با هدف‌هاي خاصي طراحي شده و ميان مردم رايج بوده‌اند، به‌طور مثال، بازي‌هاي مراسم عروسي، مراسم کشاورزي، برداشت محصول، اعياد، تغيير فصول، بارش باران، دور کردن خشکسالي و... در واقع، بالغ بر 150 نوع بازي سنتي در ايران وجود داشته که به مرور زمان و تغيير شيوه‌هاي زندگي، نسل امروز با بسياري از آنها بيگانه است. اين بازي‌ها در دو گروه فضاي باز و فضاي بسته تقسيم‌ شده و اين امکان را براي افراد مهيا مي‌کرده‌اند که در هر مکان و شرايطي بتوانند از اوقات خود بهترين بهره را ببرند. بازي‌هايي مثل هفت‌سنگ، طناب‌کشي، گرگم به هوا، الک دولک، وسطي و... جزو بازي‌هاي دسته اول (فضاي باز) و بازي‌هايي مثل يه‌قل، دوقل، اتل متل توتوله، تاپ تاپ خمير و... جزو بازي‌هاي دسته دوم (فضاي بسته) تقسيم‌ مي‌شوند. ضمن اينکه هر کدام از اين بازي‌ها را مي‌توان به گروه‌بندي‌هاي دخترانه و پسرانه نيز تقسيم کرد. البته برخي بازي‌ها از لحاظ اجتماعي، فرهنگي و مذهبي در بيشتر نقاط ايران مشترک بوده‌اند که بد نيست براي احياي ارزش‌هاي اين گروه بازي‌ها هم که شده مروري به آنها داشته باشيم. 1. هفت‌سنگ حرکات دويدن و جست‌وخيز کردن در بازي هفت‌سنگ بيشتر اجرا مي‌شود. اين بازي از هماهنگي چشم و دست و تعقيب ديداري بالايي برخوردار است. بازي هفت‌سنگ به تمرکز فراواني نياز دارد، در نتيجه قدرت توجه و تمرکز، تصميم‌گيري و برنامه‌ريزي را در کودک تقويت مي‌کند. همچنين موجب بهبود سرعت عمل و مهارت‌هاي پايه (دويدن، گرفتن و...) در کودک مي‌شود. علاوه بر اينها، کودک با کار گروهي آشنا مي‌شود و اهميت آن را به خوبي درک خواهد کرد. اين بازي را تمامي کودکان 8 ساله به بالا مي‌توانند انجام دهند. همچنين کودکان داراي DCD, ADHD, LD و MR نيز مي‌توانند از فوايد اين بازي بهره ببرند. شرح بازي براي انجام اين بازي، افراد به دو گروه مساوي تقسيم مي‌شوند و هر کدام يکي از بازيکنان خود را به‌عنوان سردسته و رهبر برمي‌گزينند. يک گروه در فاصله معيني از محل هفت‌سنگ که روي هم چيده شده‌اند، قرار مي‌گيرند تا به نوبت با توپ تنيس، سنگ‌ها را مورد هدف قرار داده و بزنند. گروه دوم نيز پشت هفت‌‌سنگ، منتظر نتيجه‌اند تا هرگاه توپ پرتاب‌شده توسط گروه اول به هفت‌‌سنگ برخورد نکرد، فورا جايشان را با آن گروه عوض کنند ولي اگر برخورد کرد و آرايش آنها را به هم زد، توپ را بردارند و با پاسکاري و هدف‌گيري سعي کنند نفرات گروه اول را با توپ بزنند. اگر توپ به بازيکن برخورد کند، از دور بازي اخراج مي‌شود. همچنين نفرات گروه اول در هر فرصتي که به دست آورند، سراغ سنگ‌ها مي‌روند تا آنها را روي هم بچينند و يک امتياز بگيرند. مشخص است که براي انجام چنين کاري، يکي از دوستان بايد خود را به خطر بيندازد و يارش را مقابل ضربات توپ پوشش دهد. اگر باز هم مورد ضرب توپ قرار گرفت و از بازي اخراج شد، ديگري کار را به اتمام مي‌رساند ولي اگر ديگر بازيکني نمانده باشد، بازي تمام مي‌شود و در دور بعدي جا و نقش گروه‌ها عوض خواهد شد. در پايان، گروهي که زودتر 7 امتياز کسب کند، برنده است. 2. دستش ده يا همان خروس جنگي در اين بازي که به اشتباه به «دست رشته» شهرت دارد، حرکات پريدن، جست‌وخيز کردن و لي‌لي کردن بيشتر اجرا مي‌شود و براي تقويت توجه و تمرکز در کودک مفيد است. به علاوه، موجب تقويت تعادل، ادراکي-ديداري و مهارت‌هاي پايه (دويدن، گرفتن و...) در کودک مي‌شود. اين بازي را تمامي کودکان بالاي 4 سال مي‌توانند اجرا کنند. همچنين کودکان داراي DCD، ADHD، LD و MR نيز مي‌توانند از فوايد اين بازي بهره ببرند. شرح بازي در اين بازي که هرچه تعداد نفرات آن بيشتر باشد، لذت بازي بيشتر خواهد بود، فردي به‌عنوان خرس وسط انتخاب مي‌شود. اين فرد بايد حين پاسکاري توپ (با دست) بين بازيکنان، توپ را از آنها بگيرد. شخصي که توپ را از دست مي‌دهد، جاي او را مي‌گيرد. عمل قاپيدن توپ در هوا نيز در اين بازي مجاز است. 3. يه قل، دو قل هدف از اين بازي و سرگرمي، افزايش هماهنگي عصبي-عضلاني، افزايش دقت و تمرکز و چابکي است و تعداد بازيکنان بيشتر از 2 نفر (۲ تا ۱۰ نفر) توصيه مي‌شود. ابزار اين بازي نيز ۵ سنگ گرد و کمي بزرگ‌تر از فندق است. شرح بازي ابتدا با جفت يا تک آمدن، آغازکننده بازي را مشخص مي‌کنند، به اين گونه که يکي از بازيکنان سنگ‌ها را در مشت مي‌گيرد تا ديگري بگويد زوج است يا فرد. اين بازي چند مرحله دارد و بازيکن با اجراي موفق هر مرحله، به مرحله ديگر راه مي‌يابد ولي اگر در هر مرحله مرتکب اشتباه شود، مي‌بازد و بايد بازي را به نفر بعدي واگذار کند. مرحله اول (قل اول): 5 سنگ را به گونه‌اي که جدا از هم باشند روي زمين پخش مي‌کنند. آغازکننده بازي يکي از سنگ‌ها را برمي‌دارد و بالا مي‌اندازد و در فاصله زماني پايين آمدن سنگ، يکي از سنگ‌هاي روي زمين را برمي‌دارد و با همان دست، سنگ بالاانداخته را که در حال سقوط است، مي‌گيرد و به همين شيوه همه سنگ‌ها را برمي‌دارد. مرحله دوم (دو قل): ۵ سنگ را به گونه‌اي که دو به دو قرار بگيرد، روي زمين پخش مي‌کند؛ يکي را برمي‌دارد و بالا مي‌اندازد و سنگ‌ها را دوتايي از روي زمين برمي‌دارد. مرحله سوم (سه قل): مانند مراحل مذکور است؛ با اين تفاوت که 4 سنگ روي زمين را بايد در دو حرکت يک تايي و سه تايي بردارد. مرحله چهارم: يک سنگ را به هوا مي‌اندازد و 4 سنگ را با هم از روي زمين برمي‌دارد و سنگ معلق در هوا را مي‌گيرد. مرحله پنجم (قرتک): يک سنگ را به هوا مي‌اندازد، در حالي که 4 سنگ ديگر در مشت است، انگشت سبابه را به زمين مي‌کشد، بعد سنگ را در هوا مي‌گيرد. مرحله ششم: بازيکن سنگ‌ها را پخش مي‌کند. يکي را برمي‌دارد و بالا مي‌اندازد. در فاصله بازگشت، يکي از سنگ‌هاي روي زمين را برمي‌دارد و سنگ هوا را مي‌گيرد و با يک پرتاب ديگر، سنگي را که از روي زمين برمي‌دارد، با يکي از سنگ‌ها عوض مي‌کند و به همين روش، مرحله را با تعويض تمامي سنگ‌ها به پايان مي‌رساند. مرحله هفتم: در اين مرحله، بازيکن بعد از ريختن سنگ‌ها روي زمين، دست چپ را در يک طرف آنها به شکل عمودي بر زمين مي‌گذارد و ديواري درست مي‌کند. با دست راست يکي را بعد از برداشتن به طرف بالا مي‌اندازد و 2 بار مي‌گيرد و در اين فاصله بايد يکي از سنگ‌ها را بردارد و آن سوي ديوار بگذارد و اين حرکت را براي تمامي سنگ‌ها اجرا کند. مرحله هشتم: در اين مرحله، بازيکن سنگ‌ها را يکجا به طرف بالا مي‌اندازد و در فاصله بازگشت آنها، به سرعت دست‌ها را به هم مي‌چسباند و با دو کف دست، سنگ‌ها را مي‌گيرد. دوباره آنها را در همان حالت با دو دست به طرف بالا مي‌اندازد و در اين فاصله دست‌ها را وارونه مي‌کند و از ناحيه انگشت سبابه به هم مي‌چسباند و آنها را با پشت دست‌هايش مي‌گيرد و سپس سنگ‌ها را بالا پرتاب مي‌کند و با کف دو دست مي‌گيرد. افتادن حتي يک سنگ موجب سوختن است و هر کدام از بازيکنان که اين مراحل را بدون اشتباه بگذراند، برنده بازي معرفي مي‌شود و اگر در هر مرحله بسوزد، بايد بازيکن حريف بازي را ادامه بدهد. مرحله آخر: مرحله تنبيه است و دو بازيکن روبروي هم مي‌نشينند. بازنده کف دستش را به زمين مي‌چسباند و نفر برنده سنگ‌ها را يکي‌يکي با اسامي تنبيه‌ها مانند: «نوازش و برداشتن عسل از کندو» پشت دست او مي‌چسباند، سپس بايد با يک حرکت همه سنگ‌ها را به سوي بالا بيندازد و با کف دست بگيرد. اگر توانست همه را بگيرد، تنبيهي متوجه او نيست، اما اگر سنگي روي زمين بيفتد، به تعداد سنگ‌هاي افتاده براي او جريمه تعيين مي‌کنند. 4. شمع گل پروانه اين بازي براي تمامي کودکان بالاي 4 سال مفيد است و موجب تقويت تعادل، مهارت‌هاي پايه و تقويت اندام تحتاني مي‌شود و براي کودکان DCD, ADHD, LD و MR نيز مفيد است. شرح بازي اين بازي معمولا با 3 نفر انجام مي‌شود. 2 نفر، دو طرف يک طناب را مي‌گيرند (به صورتي که وسط طناب کمي به زمين برخورد کند)، نفر سوم وسط مي‌ايستد و نفرات طرفين طناب را با اين شعر (شمع گل پروانه افسانه و اسم طرفين بازي) طناب را مي‌چرخانند و نفر وسط از روي طناب مي‌پرد و روي هر اسمي که نتواند همزمان با آن از روي طناب بپرد، جايش را با اسمي که روي آن مي‌ايستد، عوض مي‌کند. 5. وسطي اين بازي براي تمامي کودکان بالاي 4 سال مفيد است و موجب تقويت تعادل، مهارت‌هاي پايه و تقويت اندام تحتاني مي‌شود و براي کودکان DCD, ADHD, LD و MR نيز مفيد است. شرح بازي در اين بازي، بازيکنان به 2 گروه مساوي تقسيم مي‌شوند و به قيد قرعه يا شير و خط، يکي از گروه‌ها در وسط محوطه بازي مي‌ماند و گروه ديگر، در دو قسمت، به طرفين عرضي محوطه بازي روانه مي‌شوند. بازي با پرتاب توپ به وسيله يکي از بازيکنان گروه کناري آغاز مي‌شود. گروه کناري سعي بر اين دارند که با نشانه رفتن و زدن افراد گروه وسطي باعث سوختن و اخراج آنها شوند. تلاش گروه داخلي هم بر اين است که با حرکات سريع از برخورد توپ در امان بمانند و اگر يار سوخته داشته باشند، با ايثار و گرفتن توپ در فضا که يک امتياز محسوب مي‌شود، او را به بازي برگردانند. حال، شايد به اين مرحله از بازي رسيده باشيم که تنها يک نفر از گروه وسطي، داخل ميدان بازي باشد که اگر تا 10 شماره پرتاب نتوانند او را هدف‌گيري کنند و بزنند، تمامي ياران سوخته گروهش را احيا مي‌کند و همگي در وسط ميدان باقي مي‌مانند و بازي را ادامه خواهند داد. گاهي با در نظر گرفتن موقعيت وسطي‌ها، به جاي نشانه‌گيري و زدن حريف وسطي، توپ را براي فريب و شيرين‌کاري هم که شده به دوستان مقابل پاسکاري مي‌کنند تا آنها به حسابشان برسند. از جمله مقررات اين بازي نيز اين است که اگر تمامي بازيکنان وسطي در محدوده ميدان باشند، هر توپ گرفته‌شده به‌عنوان يک امتياز ذخيره ضداخراجي محسوب مي‌شود و اخراجي و اخراج‌ها را به تاخير مي‌اندازد. گرفتن توپ پس از برخورد با زمين هم موجب سوختن بازيکن است. 6. تيله‌بازي بازي‌هاي يک قل، دو قل و تيله‌بازي سبب بهبود هماهنگي چشم و دست، حرکات ظريف، گرفتن سه‌انگشتي، توزيع نيرو، سرعت عمل و تقويت ادراکي-ديداري در کودک مي‌شود. اين دو بازي براي تمامي سنين بالاي 5 سال قابل‌اجراست. همچنين براي کودکاني که مبتلا به LD، MR و ADHD هستند بسيار مفيد خواهد بود و سبب بهبود دست‌خط کودک، برانگيختگي حسي-حرکتي و تمرکز و توجه‌شان مي‌شود. شرح بازي در قديم بچه‌ها (بيشتر پسربچه‌ها) روي زمين چاله‌هايي (5 يا 6 تا) به پهناي کف يک دست و عمق تقريبي 2 تا 3 انگشت با فاصله‌هاي نيم‌متري از هم مي‌کندند و گوي‌هاي شيشه‌اي کوچکي (به اندازه تقريبا 2 برابر يک نخود) را دستشان مي‌گرفتند و از يک نقطه شروع و به نوبت سعي مي‌کردند تيله‌ها را با قرار دادنشان بين نوک انگشت شست و انگشت وسط داخل يکي از گودال‌ها بيندازند. اگر تيله به گودال مي‌افتاد، يک امتياز به نفع او بود و نوبت به ديگري مي‌رسيد و فرد امتيازآورده در دور بعد بايد تيله‌اش را از همان مکان چاله به سمت چاله بعدي با همان شيوه مخصوص پرت مي‌کرد و اگر هم نمي‌افتاد، تيله همان‌جا که افتاده، مي‌ماند تا دوباره نوبت به او برسد و دوباره تلاش کند. اين بازي تا وقتي ادامه دارد که يکي زودتر از بقيه همه چاله‌ها را طي کند يا اينکه به توافق خودشان پاياني براي بازي انتخاب کنند. اين بازي مقيد به تعداد افراد نيست و با هر تعداد نفري قابل‌اجراست. LD: ناتوانايي يادگيري يا اختلال يادگيري MR: عقب‌ماندگي ذهني و اختلالات زبان DCD: اختلال هماهنگي رشدي ADHD: بيش‌فعالي با کانال تلگرامي «آخرين خبر» همراه شويد