تصاویر مد و پوشاک زنان قجری؛ کمی عجیب اما منطقی

اگر سري به عکسخانه کاخ گلستان بزنيد، حتما لباس‌ها و تيپ زنان قاجاري توجهتان را جلب مي‌کند. در اين متن قصد داريم مروري بر پوشاک زنان قاجاري بيندازيم.

چرا تيپ قاجاريان در عکسخانه به چشم مي‌آيد؟

از ميان دوره‌هاي تاريخي، عصر قاجار بين مردم خيلي به چشم مي‌آيد و معمولا نقل مجالس مي‌شود! شايد به اين دليل باشد که از دوره‌هاي قبل‌تر عکس نداريم تا به اين شکاف زماني بين خودمان و آن‌ها بخنديم يا شايد هم به چشم آمدنش به دليل گل درشتِ مدرنيته‌اي باشد که ناصرالدين‌شاه به ايران آورد! امّا اين مسئله را نبايد انکار کرد که وقتي مد و سبک پوشش بعد از مدتي عوض مي‌شود، قبلي‌ها را، چون درک نمي‌کنيم، باعث تمسخرمان مي‌شوند؛ اين را در مانتو‌هاي اپل‌دار و شلوار‌هاي پليسه‌دار دهه ۵۰ و ۶۰ که سال‌هاست ازشان مي‌گذرد هم مي‌شود حس کرد، چه برسد به صد‌ها سال قبل‌تر که طرز تفکر‌ها با نسل الان، کاملا متفاوت بود.

در اين مطلب مي‌خواهيم کمي درباره مد و پوشاک قاجاري و تغييراتي که ناصرالدين شاه ايجاد کرد، صحبت کنيم! احتمالا با خواندش، اگر دوباره سري به بخش عکسخانه کاخ گلستان بزنيد و عکس زنان قاجاري را ببينيد، سوالاتتان تا حدودي برطرف شده باشد.

آيا لباس‌هاي زنان دربار با مردم عادي فرق داشت؟

از گذشته‌ها، آنچه سند و مدرک برايمان به جا مانده، بيشتر مربوط به درباريان مي‌شود. مثلا همين عکس‌هاي قاجاري را در نظر بگيريد که از زنان دربار گرفته شده. بنابراين، عمده اطلاعاتمان از دربار و خانواده شاهي است تا مردم معمولي.

اما گفته شده در زمان قاجار، زنان دربار، الگويي براي زنان معمولي جامعه به حساب مي‌آمدند. يعني وقتي سبکي از پوشاک بين زنان دربار مد مي‌شده، بعد از مدّتي ميان مردم عادي هم رايج مي‌شده است. مثلا، وقتي پادشاهان قاجاري به اروپا سفر مي‌کردند و سبک خاصي از لباس را ميان زنانشان رواج مي‌دادند، بعد از مدّتي در عموم جامعه گسترش پيدا مي‌کرد.

زنان در دوره قاجار چه مي‌پوشيدند؟

زنان در دوره قاجار، عموما مذهبي محسوب مي‌شدند و پايبند شرعيات بودند. در سفرنامه‌هاي جهانگرداني که در اين دوره به ايران آمدند هم اگر نگاه کنيم، مي‌بينيم زنان عادي، عموما چادر سر مي‌کنند و به حفظ حجابشان پايبند هستند؛ بنابراين از اين عصر، لباس‌هاي گشاد و بلند انتظار مي‌رود که حجاب زنان را حفظ کند.

امّا علاوه بر مذهب، وضعيت اقتصادي، فرهنگ و سياست جامعه هم تعيين پوشاک موثر بوده که پرداختن به آن از حوصله متن خارج است. آنچه مقالات به ما مي‌گويند اين است که پوشش زنان قاجاري از چند جزء تشکيل مي‌شده که عبارتند از:

شليته (تُنبان)

معمولا بلند و ضخيم بوده و پف زيادي هم داشته است.

پيراهن

عمدتا با پارچه نازک دوخته مي‌شد و ابتداي پادشاهي قاجاريان، تزيينات بيشتري داشت.

آرخالق

پوشش بالاتنه که آستين‌هايي چسبان و سردستش مثلثي‌شکل بود که به آن «سنبوسه» مي‌گفتند. ارخالق علاوه بر پوشش، به خاطر تزييناتش، جنبه زيبايي هم داشت.

پوشش سر

از «سربند» گاهي براي جلوگيري از استفاده مي‌کردند. همچنين پوشش توري همراه با کلاهک و عرقچين‌هايي که تزيين داشتند هم استفاده مي‌کردند.

چادر

پوشش چادر براي بيرون استفاده ميشد. زنان ايراني از سال‌ها قبل‌تر چادر را به شکل‌هاي مختلف استفاده مي‌کردند، اما در دوره قاجار شکل ساده‌تري به خودش گرفت و فقط دور آن نواردوزي ميشد.

روبنده

روبنده پوشش ديگري بود که هنگام بيرون رفتن از منزل استفاده مشد و معمولا با يک پارچه کتاني براي جلوي صورت دوخته ميشد.

چاقچور

اگر چه در حال حاضر از چاقچور استفاده نمي‌شود، امّا اصطلاح چادرچاقچور به گوش ما هم رسيده. چاقچور هم شلوار گشاد و چين‌داري بوده که هنگام بيرون آمدن از خانه مي‌پوشيدند.

مواردي که نام برده شد، از متداول‌ترين اجزاي لباس زنان در دوره قاجار بودند که با تزيينات خاص و طراحي آن زمان، دوخته ميشدند. در واقع، مد آن روزگار، اين سبک لباس پوشيدن بوده است. علاوه بر عکس‌هاي عکسخانه، در کاخ ابيض هم نمونه‌هايي از اين لباس‌ها را مي‌توانيد از نزديک ببينيد.

ناصرالدين شاه چه تأثيري بر مد گذاشت؟

در تاريخ قاجاريان حرف از ناصرالدين‌شاه زياد به ميان مي‌آيد. يک علتش اين است که سفر‌هاي فراوان به اروپا از دوره او شروع مي‌شود و اين سفر‌ها نقش موثري در تغيير فرهنگ ايران بازي مي‌کنند؛ زيرا پادشاه شيفته اروپا و کشور‌هاي ديگر مي‌شود و تصور مي‌کند دليل پيشرفت اروپا، ظاهرشان است؛ بنابراين سعي مي‌کند آن ظاهر را در ايران پياده کند. يکي از آن ظواهر، پوشش زنان است. از اين جهت، سعي مي‌کند ميان زنان خودش مد تازه‌اي جايگزين کند.

به تأثير از همين تفکر، لباس زنان تنگ و کوتاه مي‌شود. البته زنان عادي و کُلفَت‌ها خيلي پيرو مد جديدي که پادشاه آورد، نبودند و از همين جهت در آن دوره تفاوت لباس‌ها، نشان مي‌دهد کدام‌يک جزو زنان دربارند و چه کساني افراد عادي.

اگر بخواهيم نمونه‌اي بيان کنيم، ناصرالدين شاه با ديدن باله روسي دستور مي‌دهد دامن‌هايي شبيه بالرين‌ها براي زنان دربار دوخته شود. خياطان هم سعي مي‌کنند شليته زنان را کمي شبيه به دامن بالرين‌ها کنند! تصور کنيد چه مي‌تواند از آب دربيايد؟

بنابراين اين روحيه تجدد طلبي ناصرالدين شاه باعث ايجاد تغييراتي در لباس زنان قاجاري شد که بعد از مدتي به مردم عادي هم تا حدودي راه پيدا کرد. شايد چيزي که با ديدن تيپ قاجاريان باعث خنده ما مي‌شود، اين تناقض عجيبي است که بين سنت و مدرنيته بين آن‌ها مشاهده مي‌شود. ولي، پيش از هر قضاوتي براي عميق‌تر شدن و دقيق‌تر نگريستن، نياز به اطلاعات و پژوهش‌هاي بيشتري داريم.

اين بار که به کاخ موزه گلستان رفتيد، حتما سري به عکسخانه (زيرزمين عمارت بادگير) و همچنين کاخ ابيض بزنيد و عميق‌تر به آنچه در اين مقاله خوانديد، فکر کنيد.