ترین ها/ تپه سیلک، قدیمی ترین خاستگاه تمدن بشری

کجارو/ محوطه باستاني «تپه‌ سيلک» اولين تمدن شهرنشين در بخش مرکزي ايران است که ميراث ارزشمند تاريخي مانند قديمي‌ترين خشت دست‌ساز، زيگورات سيلک و سفال‌هاي منقوش را در خود جاي داده است.سيلک يکي از مکان‌هاي تاريخي پس از تمدن جيرفت کرمان در فلات ايران است که مدارک مکتوب متعلق به دوران پيش از هخامنشي در آن پيدا شده است. طبق اسناد تاريخي تمدن مردمان تپه‌هاي سيلک مغلوب تمدن آريايي شد و تنها يادگارهايي از آن‌ها در لايه‌هاي گوناگون حفاري مانند ظروف لوله‌دار بلند با نگاره اسب و خورشيد و جنگ‌ افزار آهني و شمشير و نيزه‌هاي بلند پيدا شده ‌است. خطي که هم‌زمان با آغاز تاريخ در ايلام به وجود آمده ‌بود، با نام پرتو ايلامي شناخته شده، پس از رها شدن اين پايگاه بازرگاني از ميان رفته است. گفتني است خط پرتو ايلامي به موازات خط سومري رشد کرده و از يک خط تصويري چند کلمه‌اي نمادين به يک خط هجايي با کلمات مرکب از علايم تغيير يافت. اين خط در اين مرحله ٢۵٠٠ علامت داشت که علايم معمولا از بالا به پايين نوشته مي‌شده است، اما عکس آن نيز گاهي مشاهده شده است. در قرن ٢۴ پيش از ميلاد کاتبان ايلامي خط ميخي اکدي را به سليقه خود مي‌نوشتند. تاريخچه تپه سيلک نزديک به پنج‌هزار سال پيش از ميلاد، مردم غارنشين فلات ايران در پي دگرگوني‌‌هايي که از لحاظ آب و هوا و تشکيل مزارع و چمن‌زارها به وجود آمده بود، به دشت‌ها روي آوردند و زندگي تازه‌اي را آغاز کردند و در تمدن آن‌ها نسبت به دوران پيشين پيشرفت بيشتري ديده شد. کهن‌ترين مردم دشت‌نشين، مردم محل سيلک (Sialk) نزديک کاشان بودند که آثار زندگي آن‌ها طي کاوش‌ها کشف شده است. ميدان‌گاه باستاني سيلک نيز در منطقه فين کاشان واقع شده ‌است و پيشينه‌اي نزديک به هفت هزار سال دارد. تپه سيلک در حقيقت زيگورات يا نيايشگاه مردمان باستاني بوده که از گل رس و سفال ساخته شده ‌است. زيگورات سبک معماري مذهبي ويژه شهرهاي عمده بين النهرين (عراق کنوني) و ايران بوده است که طبق آن بنا به‌ صورت برج مطبق هرمي شکل بنا مي‌شد. چگونگي کشف تپه سيلک کاشان در حدود هشتاد سال پيش با جاري شدن سيل در زمين‌هاي کشاورزي کاشان، تمدني بزرگ و چندهزار ساله نمايان شد؛ ابزارآلات و سفالينه‌هايي متفاوت با ابزارهاي کنوني پيدا شدند که حيرت و حس کنجکاوي همه را برانگيختند و در اين ميان، افرادي که مي‌خواستند يک شبه ره صد ساله را بروند، دل خاک‌هاي اين تپه را زير و رو کردند. بعد از مدتي با فروخته شدن آثار به‌ دست آمده توسط مردم و به‌ خصوص کشاورزان منطقه به دلالان عتيقه‌، پاي غارتگران هم به «سيلک» باز شد. تمدني گمشده که هزاران سال از عوامل مخرب طبيعي در امان مانده بود به مزرعه‌ شخم‌ زده‌ي‌ عتيقه‌‌فروشان تبديل شد و سرانجام با انتقال آثار تاريخي به کشورهاي غربي، «رومن گيرشمن»، باستان‌شناس موزه‌ي «لوور» فرانسه، با هدف شناخت و شايد نجات تمدني که به همه‌ي مردم جهان تعلق داشت، روانه‌ي ايران شد. اما بعد از خاتمه فعاليت‌هاي گيرشمن و چاپ گزارش‌‌هاي او، تا سال ۱۳۸۰ توجهي به سيلک نشد، به‌ طوري که بسياري از اراضي اين محوطه به زمين کشاورزي تبديل شد و به گفته برخي ساکنان قديمي براي گسترش شهر و خانه ‌سازي‌‌ها فاصله چنداني تا اين محوطه باقي نمانده بود؛ و در صورت ادامه اين روند، از اين تپه‌ي باستاني به ‌جز نام و خاطره‌‌اي باقي نمي‌ماند. سرانجام دکتر صادق ملک شهميرزادي، باستان‌شناس بزرگ و کوشاي کشورمان، براي بررسي و ادامه‌ کاوش‌ها به سيلک رفت و با انجام پنج فصل کاوش که تا سال ۱۳۸۵ طول کشيد، توانست نتايج کارهاي خود را در چند جلد آماده‌ چاپ کند. پس از پايان يافتن کاوش‌هاي دکتر ملک شهميرزادي، تا امروز (يعني در طول شش سال گذشته)، اين محوطه‌ي باستاني دچار اتفاق‌هاي ناگواري شده و تخريب‌هايي در آن رخ داده است. برخي کارشناسان ميراث فرهنگي از انجام حفاري‌هايي توسط اداره‌ي برق کاشان در حريم درجه‌ي يک سيلک و نصب تيرهاي بتوني چراغ برق خبر دادند،‌ اتفاقي که باعث شد تا ديگر همسايگان و متجاوزان به محوطه‌ تاريخي سيلک اقداماتي غيرقانوني مانند ساخت‌ و ساز، حفاري و حتي آسفالت کردن خيابان‌هايي در محدوده‌ي عرصه سيلک انجام دهند. کاوش‌هاي قديم تپه سيلک کاشان هيئت باستان‌شناسي به سرپرستي رومن گيرشمن سه فصل کاوش در سال‌هاي ۱۹۳۳، ۱۹۳۴ و ۱۹۳۷ ميلادي روي هر دو تپه سيلک و دو گورستان نزديک به آن انجام دادند و در سال ۱۹۳۸ (۱۳۱۷ خورشيدي) در دو مجلد با عنوان سيلک کاشان به زبان فرانسوي در پاريس چاپ کردند، که بعدها به دست انتشارات ميراث فرهنگي ايران به فارسي ترجمه شدند. رومن گيرشمن تاريخ اين تمدن را حدود ۱۰,۰۰۰ سال تخمين زده است. کاوش‌هاي جديد تپه سيلک کاشان در سال ۱۳۸۰ خورشيدي دکتر صادق ملک شهميرزادي از سوي سازمان ميراث فرهنگي ايران براي کاوش به منطقه فرستاده شد، او نيز با شرط اين که خودش گروه کاوش را انتخاب خواهد کرد، اين مسئله را پذيرفت. گروه کاوش او که بسيار با دقت، از تمامي کارشناسان حوزه‌هاي مختلف حتي از ساير کشورها گزينش کرده بود، براي انجام عمليات باستان‌شناسي به سيلک رفتند. طي ۵ فصل کاوش که تا سال ۱۳۸۵ ادامه داشت، به نتايج جديدي دست يافتند که در مجلدهايي منتشر شد: زيگورات سيلک (نتايج فصل اول کاوش) سفالگران سيلک نقره‌کاران سيلک شکارچيان سيلک در طي کاوش‌هاي اين گروه نيايشگاه سيلک، که به زبان اکدي «زيگورات» توسط رومن گيرشمن (کاشف زيگورات چغازنبيل) ناميده مي‌شود، کشف شد. ديوارهاي داخلي خانه‌ها را با گل اخري رنگ و مردگان را در زير کف اتاق‌ها، که فاقد آجر فرش يا سنگ فرش بود، دفن مي‌کردند. مردگان را در اين قبرها به صورت «چمپاته» به خاک مي‌سپردند و همراه آن‌ها در گورشان اشيايي قرار مي‌دادند و اين اشيا در بعضي از گورها پر ارزش و زياد و در بعضي ديگر کم و بي‌ارزش بودند. در خرابه‌هاي تپه باستاني سيلک چند اسکلت انسان و ظروف باستاني پيدا شده ‌است که در حال حاضر، در موزه‌هاي لوور فرانسه، موزه ملي ايران و موزه باغ فين و موزه‌‌اي در کنار اين مجموعه باستاني نگهداري مي‌شوند. نشانه‌هاي از تمدن بزرگ بشري از نکات ديدني اين منطقه باستاني وجود خرده سفال‌هاي چند هزار ساله روي زمين و پيرامون اين تپه‌ها است. همچنين پيدا شدن دوک‌هاي ريسندگي و بافندگي نشاني از آشنايي اين مردم از صنعت ريسندگي و بافندگي دارد. همچنين، ساکنان اين منطقه با ذوب کردن فلزات براي خود وسائل و ابزارهاي کار مي‌ساختند. با کشف کوره ذوب فلزات در بخش جنوبي اين تپه، مي‌توان شهر سيلک را جزو صنعتي‌ترين شهرهاي آن دوران محسوب کرد. تپه سيلک در نگاه اول يک تپه خاکي است و جاذبه‌‌اي براي ديدن، آن هم در گرماي شهر کاشان ندارد، ولي با کمي توجه به قدمت و شناخت تاريخي، آن‌وقت اين تپه دالاني براي ورود به دنيايي ديگر محسوب خواهد شد. نتايج به دست آمده از کاوش‌ها روي تپه‌هاي سيلک تمدن آن را به شش دوره فرهنگي متمايز تقسيم مي‌کند که عبارتند از: دوره اول و دوم اين دوره مربوط به قديمي‌ترين يا اولين ساکنان تپه شمالي است که حدود هفت هزارسال پيش شکل گرفته بود. بر اساس گزارش گيرشمن، ساکنان اوليه در کلبه‌هاي موقتي زندگي مي‌کردند که آنها را با ني و شاخه مي‌ساختند و روي آن را با گل مي‌پوشاندند. سپس خانه‌ها را با ديوارهاي چينه‌اي و در دوره دوم با خشته‌اي دست‌ساز مي‌ساختند. مردم ساکن تپه‌هاي شمالي، ظروف سفالي خود را احتمالا در کوره‌ها مي‌پختند. در دوره دوم استفاده از نقش‌هاي هندسي روي سطوح سفال‌ها يا نقوش گياهي و حيواني نيز روي آنها انجام مي‌شد. مردمان اين دوره به شکار کشاورزي و شباني مي‌پرداختند و همچنين با يافتن سنگ‌هاي طبيعي مس و با استخراج آنها، زيورآلات کوچک مي‌ساختند. مردم سيلک مردگان خود را به‌صورت جمع شده، در حالي‌که سطح بدن آن‌ها را با قشر نازکي از محلول گل اخرا پوشش مي‌دادند، به همراه هدايايي به زير کف منازل خود دفن مي‌کردند. دوره سوم در حدود۶ هزار و ۱۰۰ سال پيش ساکنان تپه‌هاي شمالي محل سکونت خود را ترک کرده و احتمالا عده‌اي از آن‌ها در فاصله حدود ۶۰۰ متري جنوب تپه‌هاي شمالي (تپه‌هاي جنوبي) ساکن شدند. در اين دوره خانه‌ها با خشت‌هاي مستطيل شکل ساخته مي‌شد و فرهنگ دفن مردگان به صورت دوره قبل بوده است. در اواسط دوره سوم مردم از چرخ‌هاي سفالگري سود مي‌بردند و سفال‌ها در کوره‌هاي مخصوص پخته مي‌شد که حرارت آنها قابل کنترل بود. در تزيين اين سفالينه‌ها علاوه بر نقوش قبلي از نقوش انساني نيز استفاده مي‌شد. پژوهش‌هاي گياه‌شناسي نمايانگر آن است که کاشان در اين دوره داراي آب‌ و هواي معتدل بوده است. در اين دوره صنعتگران سيلک روش استخراج نقره از سنگ معدن را فراگرفته و اشياء زينتي و زيورالات را از نقره مي‌ساختند. يکي از مهم‌ترين پديده‌هاي فرهنگي اواخر دوره سوم استفاده از مهرهاي مسطح است. دوره چهارم اين دوره که از حدود ۵,۰۰۰ سال قبل آغاز شده و تا حدود ۴,۵۰۰ سال ادامه داشته، به نام دوره آغاز نگارش يا آغاز دوره شهرنشيني ياد مي‌شود. مهم‌ترين تحول فرهنگي اين دوره پيدايش خط و نگارش به صورت اوليه است. در اين دوره از مهرهاي استوانه يا سيلندري منقوش به اشکال حيواني يا هندسي استفاده مي‌شد که نمايانگر پيشرفت تجاري و بازرگاني در آن دوره بوده است و به علت شرايط مساعد زندگي رشد جمعيت روند افزايشي به خود گرفت. دوره پنجم اين دوره که تاريخي در حدود ۳,۲۰۰ سال پيش دارد. مربوط به مهاجرت مهاجران جديد به سيلک است. مهم‌ترين فرهنگ اين اقوام ساختن ظروف سفالي خاکستري رنگ است. معماري اين مهاجران به روي بقاياي ساختمان‌هاي دوره قبل ساخته شد. در اين دوره، فرهنگ خاکسپاري مردگان با استفاده از گورستان‌هاي مجزا دگرگون شد. گورستان مردم (گورستان الف) اين دوره در ۲۰۰ متري جنوب تپه‌هاي جنوبي قرار داشت که امروزه به کلي تخريب شده و تنها ۱۵ قبر از مجموع اين گورستان توسط کاوشگران فرانسوي مورد کاوش قرار گرفته است. همچنين، به دليل اعتقاد به زندگي بعد از مرگ در کنار مردگان خود اشياء سفالي ابزار آهني و مهر و… قرار مي‌دادند. دوره ششم در تپه‌هاي جنوبي که بين سال‌هاي ۲,۸۰۰ و ۲,۹۰۰ سال قدمت دارند، متعلق به مردماني بود که مردگان خود را در گورستان ۲۵۰ متري غرب تپه جنوبي (گورستان ب) دفن مي‌کردند. به عقيده گيرشمن آن‌ها مهاجران جديد بودند که در تپه‌هاي جنوبي ساکن شدند. در اين دوره سطح کل تپه مسطح شد و در نتيجه معماري دوره پنجم به طور کلي از بين رفت، فرهنگ خاکسپاري کمي دگرگون شد و علاوه بر فعاليت‌هاي قبلي، چاله گورها را به شکل تپه در مي‌آوردند و برخي از اين گورها با سنگ‌هاي تراش خورده يا آجرهاي بزرگ پوشانده مي‌شد که احتمالا نمايانگر منزلت مردگان بوده است. مجموع ۲۰۰ قبر از اين دوره توسط هئيت فرانسوي مورد کاوش قرار گرفته است. از شاخص‌هاي دوره ششم، ظروف سفالي هستند که کاربرد تدفيني داشته‌اند، بعضي از اين ظروف لوله‌دار يا شکل حيوانات و پرندگان هستند و سطوح آنها با نقوش هندسي، حيواني و انساني تزئين شده‌ است. موقعيت جغرافيايي تپه سيلک تپه‌هاي سيلک کاشان در ضلع جنوبي‌غربي اين شهر و در سمت راست جاده کاشان به فين يعني خيابان امير کبير واقع شده و شامل دو تپه شمالي و جنوبي يا همان گورستان الف و ب به فاصله ۶۰۰ متري از هم است. گورستان الف با قدمت ۳۵۰۰ ساله امروزه روي بلوار اميرالمومنين کشيده شده است. گورستان ب نيز با قدمت ۳۰۰۰ ساله در زير باغ ها و مزارع کشاورزي ضلع غربي تپه قرار گرفته است. تپه سيلک کاشان در ۲۴ شهريور ۱۳۱۰ با شماره ۳۸ در فهرست آثار تاريخي و ملي ايران و در سال ۱۹۹۷ ميلادي نيز در فهرست ثبت آثار موقت جهاني قرار گرفته است. با کانال تلگرامي «آخرين خبر» همراه شويد