ابنیه/ مقبره گنبد باز

رااژان/يکي از نقاط تاريخي زيبا و جالب اين شهر مقبره‌اي است که برفراز يکي از رشته‌هاي کوه کرکس در جنوب باختري شهر نطنز قرار دارد که از دور بنائي کوچک با روزنه‌هايي چند به نظر مي‌آيد. مشخصات گنبد باز بر تخت‌گاهي دايره مانند از سنگ لاشه به‌قطر تقريبي 10 متر و بلندي 80 سانتي‌متر الي 3 متر بر قله کوهي که بلندي آن از سطح اطراف در حدود 2هزار متر است، گنبدي آجري 8‌ضلعي بنا نهاده‌اند. آن‌چنان‌که لبه پرتگاه تا جرزهاي گنبد در حدود 1 متر فاصله دارد و اين بنا که از آجر و ملات گچ ساخته شده، ابعاد هر يک از اضلاع هشت‌ضلعي آن 3 و قطر پي 1.8 متر است. هر يک از درگاه‌هاي 8‌ گانه آن به طول 100 و عرض 80 و بلندي 180 سانتي‌متر است و به فاصله 30 سانتي‌متر بالاي هر درگاه دريچه‌هائي به بلندي 90 سانتي‌متر تعبيه شده و هر درگاه و دريچه بالاي آن از سمت خارج به ايواني کوچک به طول 2 و عرض 1 و بلندي 3 متر پايان مي‌گيرد و کف ايوانها را نيز با آجر مفروش شده است. درگاه گوشه شمال غربي داراي پلکاني است با 11 پله مارپيچ که به سمت بالا مي‌رود و در سقف محوطه داخلي گنبد، دريچه مدوري وجود دارد که از آنجا نماي داخلي ساقه و پوشش خارجي گنبد که به‌طور پيچ دار از شمال شرقي به‌طرف جنوب غربي کشيده شده، نمايان است. نکات معماري بنا اين ساختمان گوهري است در گنجينه‌ هنرهاي معماري ايران ‌زمين و ستاره‌اي است در آسمان آثار هنرهاي زيباي اين کشور که تا کنون ديده شده است. گنبد باز يکس از شاه‌کارهاي هنر معماري ايران است و طراح آن در کار خود سرآمد و در محاسبه فني بسيار ماهر و در امور تزييناتي بي‌نهايت با سليقه بوده است. جرزها که در حد اعلاي تناسب معماري انتخاب شده‌اند‌، بهترين شکل مقاوم زلزله را دارا بوده و تاکنون در مقابل زلزله و طوفان‌هاي سهمگين کوه کرکس برجاي مانده‌اند و شگفت آن‌که در سطح مقطع اين جرزها چنان صرفه‌جوئي به کار رفته که با محاسبات پيشرفته امروزي نمي‌توان کمترين تغييري در آن داد و يا صرفه‌جوئي بيشتري ايجاد کرد. اجراي اين بناي بسيار ظريف با ابعاد کاملاً موزون و مناسب آن‌هم در يک محوطه بسيار محدود با وجود راهي بسيار مشکل به راستي يکي از عجايب هنري است و حقيقتاً جالب توجه است که اين ساختمان 8 ‌ضلعي که قطر دايره محيطي آن 9 متر بوده و حتي محوطه همواري در اختيار نبوده و تعدادي از پايه‌ها بر روي قطعه سنگ‌هاي پائين‌تر به‌طوري بنا شده که عبور در اطراف آن‌ها عملاً ميسرنيست. در داخل يکي از پايه‌ها راه پله‌اي ارتباط قسمت پائين را با ايوان بالاتر برقرار مي‌سازد و اين ايوان چون کمربندي محکم در مقابل فشارهاي ايجادشده از سنگيني گنبد‌، محاسبه و ساخته شده است. از اين ايوان مي‌توان فرسنگ‌ها افق اطراف را زيرنظر داشت و ديده‌باني کرد. ابداع و احداث ايواني به‌اين شکل در اين ساختمان شاه‌کار هنري بوده و مطابق است با اين اصل معروف معماري که يک واحد الزامي و مورد مصرف ضمن انجام مقصود اصلي خود‌، وقتي به نهايت کمال مي‌رسد که هم به زيبايي بنا بيفزايد و هم مقاومت آن‌را بالا ببرد. پيشينه تاريخي گنبد باز درباره ساختن اين گنبد و وجه تسميه آن داستانهايي چند بين مردم رواج دارد که به‌مرور زمان جنبه افسانه‌آميز آن‌ها بر حقيقت پيشي‌گرفته است. در کتاب زندگاني شاه‌عباس اول تأليف نصرالله فلسفي به‌ وجه تسميه اين مکان چنين اشاره شده است که شاه‌عباس براي شکار بيشتر به گيلان و مازندران و گرگان و خراسان و براي شکار پرندگان، به اطراف اصفهان و کاشان مثل لنجان و نطنز مي‌رفت. شاه به‌شکار پرندگان علاقه زيادي داشت و صيد پرندگان بيشتر به‌وسيله بازهاي شکاري صورت مي‌گرفت و همه سال حکام ولايات از هرجا بازهاي شکاري فراوان براي او مي‌فرستادند. گاهي فرستادگان مخصوصش از کشورهاي بيگانه مانند روسيه و ترکستان بازهاي شکاري جَلد و چابک به‌ايران مي‌آوردند. يکي از بازهاي شکاري شاه‌عباس بازي بود معروف به باز لَوَند و اين باز را به‌علت جَلدي و چالاکي‌اش به‌اين نام مي‌خوانده است. شاه عباس صفوي، اين باز بي‌باک چابک را از ساير بازها بيشتر دوست مي‌داشت و بر حسب اتفاق، در سال 1001 هجري قمري، هنگامي‌که از اصفهان به‌قزوين مي‌رفت، باز لوند در نزديکي محله قصبه نطنز مرد و شاه به علت علاقه فراواني که به‌اين باز داشت فرمان داد تا برفراز کوهي برجي به يادگار آن بنا کردند و اين برج که هنوز پا برجا است به گنبد باز معروف است. لازم به يادآوري است که نگارنده کتاب زندگاني شاه‌عباس اول، موضوع باز لوند را از کتاب نقاوه‌الآثار ذکرالاخيار محمود ابن هدايت‌ الله افوشته‌اي نطنزي، مورخ بزرگ زمان شاه‌عباس آورده است. گنبد باز شکاري به شماره 644 در تاريخ بيست و دوم فروردين سال 1346 در فهرست آثار ملي کشور به ثبت رسيده است