آیین‌های چهارشنبه آخر سال در زنجان

ايرنا

بروزرسانی 1403/12/28 - 13:09

ایرنا/ استان زنجان از سالهای دور تاکنون مهد آیین‌های خاصی بوده که هرچند گذر زمان برخی از آنها را به فراموشی سپرده اما بخشی دیگر همچنان در جای جای این استان کهن برجای مانده است.

یکی از آیین های خاص سال های نه چندان دور ایرانیان، آیین های مربوط به چهارشنبه آخر سال است که در استان زنجان نیز با نمادی خاص برگزار می شود.
بر این اساس در منطقه زنجان و آذربایجان به دلیل اعتقاد به نحسی روزهای چهارشنبه، چهار چهارشنبه ماه اسفند را جشن می گرفتند و در عین حال به درگاه خداوند منان نیز نیایش می کردند.

برای رفع نحسی و بسامان شدن زندگی، چهارشنبه های ماه اسفند نام خاصی برای خود داشت و بر همین اساس چهارشنبه اول را «اید» چهارشنبه (چهارشنبه جوان) می گفتند.
در این چهارشنبه داخل باغچه ها و جلوی ناودانی ها و یا هر کجای دیگر که در مسیر آب باران باشد، تعدادی گندم یا ذرت یا عدس و ماش می ریختند و اعتقاد داشتند باران آنها را با خود به طبیعت خواهد سپرد، آذوقه یکسال فراهم خواهد شد و بعد در سفره چهارشنبه میوه هفت مغز و قاووت می خوردند.
چهارشنبه دوم ماه اسفند را قودوخ چارشنبه(بچه چهارشنبه) می گفتند و اینکه به چه مناسبت این نام بر آن اطلاق شده مشخص نیست.
در چهارشنبه دوم نیز بیشتر به احشام و چهارپایان می پرداختند و به نوعی آنها را برای ایام سال نو آماده می کردند، یعنی موی گردن و دم آنها را می چیدند و کوتاه می کردند و گاهی به صورت پله نیز در می آوردند و بعد آنها را در هم می بافتند.
در این روز احشام را به صحرا نمی بردند و بدین وسیله آمدن فصل بهار را به حیوانات نیز تحمیل می کردند و در شب چهارشنبه دوم خوردنی های گوناگون در سر سفره بود و اقوام بعد از خوردن خوردنی ها به جشن و پایکوبی می پرداختند.
چهارشنبه سوم نیز به کوله چهارشنبه معروف بود و نامگذاری چهارشنبه سوم نیز به کوله نوعی کوتاه شدن و سپری شدن و مدت کمی از چیزی باقی ماندن را در ذهن متبادر می کند.
کوله یعنی کوتاه و نوعی به آخر رسیدن زمستان است و به هر صورت چهارشنبه سوم با عنوان کوله چهارشنبه معروف بوده و در این روز نیز مراسم و جشن هایی برپا می شد.
در کوله چارشنبه مردم در روستاها به باغ می رفتند و از وضعیت درختان و رستنی ها اطلاع پیدا می کردند. همچنین پای درختان را تمیز کرده و از شاخه آنها سنگی را با طناب آویزان می کردند تا درختان هر چه سریعتر به بار بنشینند.
چهارشنبه سوری در زنجان به «ایل» (آخر سال) چهارشنبه معروف است و هنگام غروب خانواده ها پس از استحمام و پوشیدن لباس نو به پشت بام رفته و آتش می افروختند و از روی آتش می پریدند.
بنا بر شواهد تاریخی، برای شعله های آتش از بوته گون استفاده می کردند و قبل از غروب آفتاب بوته هایی را که تعداد آنها سه، پنج یا هفت دسته بود، روی پشت بام آماده می کردند و پس از افروختن آتش در کنار آن شادی و پایکوبی می کردند و از روی آن می پریدند و بدین وسیله گرما و انرژی و پاکی از آتش می گرفتند و پس از اینکه مراسم به پایان می رسید، شعله های آتش را با سه یا پنج یا هفت ظرف آب خاموش می کردند.
شال آتما از مراسم چهارشنبه سوری زنجانی ها
شال آتما یا شال سالاما نیز یکی از مراسم حاشیه ای شب چهارشنبه بود، این مراسم باید قبل از برچیده شدن سفره چهارشنبه اتفاق می افتاد و بدین ترتیب جوانان و نوجوانان، شالی را از پاجه اتاق (سوراخی که در سقف خانه ها برای جا به جایی هوا تعبیه می شد) آویزان می کردند و بزرگ خانه با دیدن شال متوجه می شد که شال انداز خواسته ای دارد و به محض دیدن سرشال هر آنچه در آن زمان در دستش بود، همراه با هدیه ای به شال می بست و شال را تکان می داد و شال انداز متوجه می شد که هدیه ای به سر شال بسته شده و شال را بالا می کشید.
سپس هدیه فرستاده شده را از سر شال باز می کرد، اگر با خواسته او سنخیت داشت، نوید سال خوب و نیکویی بود. از سوی دیگر صاحب خانه تحت هیچ شرایطی برای شناخت شال انداز تلاش نمی کرد و اینکه صاحب شال چه کسی بوده برای همیشه مکتوم می ماند.
این مراسم در بعضی مناطق زنجان هنوز هم مرسوم و معمول است اما متاسفانه ماهیت اصلی خود را از دست داده است.
قاشق زنی هم یکی دیگر از مراسم حاشیه ای چهارشنبه سوری است، اقوام پس از برچیده شدن سفره چهارشنبه به منزل همدیگر می رفتند و شروع به کوبیدن کاسه می کردند اما به طور ناشناس، یعنی یک کاسه یا قابلمه و یک قاشق برداشته و به در منازل دوست و آشنا می رفتند و بعد شروع می کردند به قاشق زنی و به همراهی آن آواز نیز می خواندند.

به نظر می رسد قاشق نماد ابزار کشاورزی بوده و کاسه خالی، نمادی از سالی که در پیش است و باید که از خیر و برکت پر شود و قاشق زن به محض رسیدن به در اقوام برای شناخته نشدن چادر و یا پارچه ای را روی سر می کشید و بعد در گوشه ای نشسته و قاشق را به کاسه می کوبید.
صاحب خانه نیز با شنیدن صدای آواز قاشق زن باید بلافاصله درب را باز کرده و بعد ریش سفید و بزرگ خانه به محض شنیدن صدای قاشق زن در آن زمان هر چه در در دستش است، همراه با هدیه ای در کاسه قاشق زن بیندازد و قاشق زن نیز به محض دیدن محتوای داخل کاسه وضعیت خود را در سال جدید بررسی می کرد.
قاشق زنی به صورت پراکنده و جسته و گریخته هنوز در استان زنجان مرسوم و معمول است، اما مایه و پایه اصلی خود را از دست داده و تبدیل به یک سرگرمی و تفریح شده است.
تکم‌گردانی از آیین‌های کهن مردم زنجان
تکم‌گردانی یکی از آیین‌های دیرینه مردم زنجان و شهرهای آذربایجان است که هر ساله در روزهای پایانی زمستان برگزار می‌شود، این مراسم سنتی که نمادی از شادی، امید و نوید بهار است، با گرداندن عروسکی چوبی به نام تکم در کوچه‌ها و محله‌ها اجرا می‌شود.
تکم در زبان ترکی به معنای بز نر است، در این آیین، فردی به نام تکم‌چی یک عروسک چوبی بزمانند را که با پارچه‌های رنگی و زنگوله تزئین شده است، در دست گرفته و با حرکت دادن آن، اشعار زیبای ترکی را برای مردم می‌خواند.
صدای زنگوله‌های این عروسک، همراه با اشعار دلنشین، مردم را به کوچه‌ها و حیاط خانه‌ها می‌کشاند تا در جشن استقبال از بهار شرکت کنند.
اگرچه این آیین در گذشته بیشتر رایج بود، اما همچنان در برخی روستاها و محله‌های زنجان زنده نگه داشته شده است. پیران و کهنسالان با خاطرات خوش تکم‌گردانی، این رسم را به نسل‌های جدید منتقل می‌کنند. در گذشته، زنان از پشت‌بام‌ها نظاره‌گر مراسم بودند و کودکان با اشتیاق در کوچه‌ها تکم‌چی را دنبال می‌کردند.
در این مراسم، مردم با روی گشاده از تکم‌چی پذیرایی می‌کنند. در گذشته پول چندان رایج نبود و مردم با گندم بو داده، نان تازه، لباس‌های دست‌دوز یا جوراب‌های بافته‌شده از او و همراهانش پذیرایی می‌کردند، امروزه نیز برخی روستاها همچنان این رسم را زنده نگه داشته‌اند.

تکم‌گردانی به طور معمول از دومین چهارشنبه اسفند آغاز می‌شود، زمانی که خانه‌تکانی‌ها به پایان رسیده و مردم خود را برای سال نو آماده می‌کنند. در این مراسم، تکم‌چی با لباس‌های رنگی و شاد، وارد کوچه‌ها و خانه‌ها می‌شود و با خواندن اشعاری به مردم نوید سالی پر از برکت و شادی را می‌دهد.

آخرین خبر زنجان در اینستاگرام :
https://instagram.com/zanjan_today