فرش دستباف خراسان جنوبی روی دار مشکلات

انگشت‌هایش از ابزار قالیبافی زخمی شده و دور تمامی انگشتانش را با پارچه‌ای سفید بسته است هر وقت که با شانه قالی بافی بر روی نخ‌ها می‌کوبد پارچه سفید دور انگشتش پر از خون می‌شود اما او باز هم به کارش ادامه می‌دهد و داشته‌ها و نداشته‌هایش و آرزوها و رویاهایش را با نجوای آهنگین در هنگام بافت فرش زیر لب زمزمه می‌کند.

بعد از دود کردن سپند و فرستادن صلوات، مشق قالیبافی را می‌خواند و دوستانش تکرار می‌کنند "تا به جا، رنگ لاکی زیر سفید، کمبود یکی رو"

هنگامی که دختران همزمان با هم دار قالی را شانه می‌زند صدایی زیبا ایجاد می‌شود انگار تار و پود قالی هم با دختران هم صدا شده و با تار و پود بدنشان عجین می‌شود اما امروز هنگامی که از کوچه پس کوچه‌های روستا عبور می‌کنی صدای شانه زدن قالی کمتر به گوش می‌رسد و کارگاه‌های قالیبافی در سکوت مطلق رفته‌اند.

فرش خراسان جنوبی به قدمت 600 سال پیش

بافت قالی در روستاهای خراسان جنوبی و شهرستان‌های آن از گذشته‌های دور رواج داشته و از مناطق مهمی که به قالیبافی مشغول بودند می‌توان شهرهای مود، درخش، گسک، چاج، آسیابان، نوکند، سربیشه، القار، خوسف، باغستان، کوشکک، خسروآباد، شاخنات، فورجان، دره عباس، سرچاه و دیگر مناطقی که به این حرفه مشغول هستند را نام برد.

بدون شک سابقه قالیبافی در خراسان جنوبی به سال‌های بسیار دور باز می‌گردد و فرش‌هایی که سایه نام این منطقه و روستاهایی نظیر مود و درخش بر سر آن‌ها افتاده از مشهور‌ترین فرش‌های ایران بوده‌اند.

قالیبافی از زمان حکومت شاهرخ میرزا حدود 600 سال پیش در منطقه خراسان جنوبی رواج داشته و از تاریخ نویسان قرن دهم نظیر مقدسی نقل شده که قالی و سجاده در نواحی کوهستانی بیرجند شهرت دارد.

سخن از هنر فرش بافی است هنری که در استان خراسان جنوبی بیش از 600 سال قدمت دارد و با وجود افت و خیزهای اقتصادی و اجتماعی همچنان در استان خراسان جنوبی می‌درخشد.

فرش دستباف استان مرزی خراسان جنوبی از جمله هنرهای اصیل مردمان شرق ایران است که از گذشته‌های دور تاکنون نقش مهمی در اقتصاد خانواده‌های منطقه ایفا کرده است.

مدت‌ها است که هنرمندان خراسان جنوبی با هنر دیرینه فرش خو گرفته‌اند و بر تار و پود آن گره عشق می‌زنند هنری که سینه به سینه منتقل شده تا امروز چرخ زندگانی مردمانی را در مرز کویری خراسان جنوبی بچرخاند.

بافتدگان از نقش ریز ماهی گرفته تا لچک ترنج همه را می‌بافند تا به دست مردمان در آن سوی مرزها رسانده و بگویند هنردست این مردم آوازه و شهرت جهانی دارد، هنری که هنوز از دیدنش انگشت حیرت بر دهان‌ها می‌ماند.

فرش ایرانی، نماد هویت ملی و هنر اصیل ایرانی، خاموشی ندارد چرا که در گوشه و کنار این سرزمین کهن هستند هنرمندانی که نمی‌گذارند چراغ این هنر اصیل رو به خاموشی برود و نسل به نسل، سینه به سینه آن را با روح و جسم خود گره می زنند.

سایه بی‌مهری بر فرش ایرانی

فرش نماد هویت و اصالت هنرمندان بی نام و نشانی است که با هر تار و پود تابلویی از عشق و شیدایی را به تصویر می کشند اما اگر بی‌مهری‌ها همچنان بر این هنر سایه افکند دیری نمی‌گذرد که به فراموشی سپرده شود.

بی‌تردید خراسان جنوبی استانی استثنایی است و فرش‌هایی که سایه نام این منطقه و شهرهایی نظیر مود و درخش بر سر آنها افتاده از مشهورترین فرش‌های ایران بوده‌اند.

مردمان هنرمند و خون گرم استان کویرنشین خراسان جنوبی در هر دوره تاریخی با هنر انگشتان خود قالی‌های دست باف نفیسی را با توجه به سنت منطقه خود تولید کردند و بافت قالی‌های گل دار این خطه که یکی از مراکز مهم قلمرو حکومت تیموری بوده بسیار شهرت داشته است.

زمانی که این هنر در اوج بود بیشتر روستاییان خراسان جنوبی در کنار کار کشاورزی و دامداری از این طریق هم امرار معاش می‌کردند و برخی هم تنها به همین شغل اشتغال داشتند اما در چند سالی که رکود بر بازار فرش حاکم شده تعداد زیادی از روستاییان دیگر پشت دارهای قالی نمی‌نشینند زیرا درآمد چندانی از این راه نصیب آنها نمی‌شود.

با رکودی که بربازار فرش جهان و کشور و به تبع آن خراسان جنوبی حاکم است در حال حاضر شاهد رونق آنچنانی دراین صنعت نیستیم.

با توجه به شهرت جهانی فرش خراسان جنوبی اما سود زیادی عاید بافنده نمی‌شود

ملایی یکی از بافندگان فرش دستباف در بیرجند گفت: بیش از 10 سال است که در حرفه فرش بافی مشغول فعالیت هستم و این هنر را از مادرم آموخته‌ام و آنچنان که از گذشتگانم می‌دانم این هنر نسل به نسل به ما رسیده است.

وی گفت: سه نفر هستیم که با ایجاد این کارگاه قالی بافی کوچک خانگی کمک خرجی برای خانواده خود هستیم هر چند هر چقدر تلاش کنیم دستمزد آن‌چنانی نداریم.

بافنده فرش دستباف بیلپان کرد: اگر چه فرش دستباف استان شهره جهانی دارد و کیفیت آن بالا بوده، اما متأسفانه قیمت چندانی بر روی آن نمی‌گذارند و با هزینه مواد اولیه گران سود زیادی آید بافنده نمی‌شود.

ملایی یادآور شد: سرمایه اولیه راه‌اندازی این کارگاه را از نهاد حمایتی در قالب تسهیلات گرفته‌ایم، در ابتدای کار به این امید بوده‌ایم که این سرمایه را افزایش و کارگاه بزرگ‌تری راه بیاندازیم، اما با شرایط موجود این کار غیرممکن است.

وی گفت: تحت پوشش بیمه تأمین اجتماعی قرار گرفتن بافندگان یکی از درخواست‌های مهم بافندگان فرش استان بوده و در این کارگاه تنها بنده بیمه هستم و دو نفر دیگر از این بیمه برخوردار نیستند.

بافنده فرش دستباف خراسان جنوبی ادامه داد: یکی دیگر از مشکلات مهم بر سر راه بافندگان گرانی مواد اولیه بوده که نسبت به گذشته علیرغم افزایش سرسام‌آور کیفیت بالایی ندارد که این موضوع هم سبب افزایش قیمت فرش شده و رغبت بازار را نیز برای خرید فرش کاهش می‌دهد.

این روزها بازار فرش همچنان کساد است

یک بافنده دیگر فرش گفت: این روزها بازار فرش همچنان کساد است و چندان معامله‌ای انجام نمی‌شود و بافندگان در انتظار رونق دوباره خرید و فروش هنر دست مردان و زنان این دیار هستند.

وی گفت: روزها یکی پس از دیگری سپری می‌شود و قالی‌بافی منطقه مانند گذشته شور و حالی ندارد و آنچه از دارها باقی مانده است کفاف گذران زندگی را نمی‌دهد و ما مجبوریم در این شرایط با هر قیمتی که دلال بگوید فرش را به او بفروشیم.

معاون امور بازرگانی و توسعه تجارت سازمان صنعت معدن و تجارت خراسان جنوبی اظهار کرد: سابقه قالیبافی در خراسان جنوبی به سالهای بسیار دور باز می‌گردد و فرش‌هایی که سایه نام این منطقه و روستاهایی نظیر مود و درخش بر سر آنها افتاده از مشهورترین فرشهای ایران بوده‌اند. قالیبافی از زمان حکومت شاهرخ میرزا حدود 600 سال پیش در منطقه رواج داشته است.

الیاس جویبان با بیان اینکه فرش‌های دستباف خراسان جنوبی با وجود طرح‌های یکنواخت آن، دارای کیفیت مناسبی بود و بسیاری از آنها بر قالی‌های مناطق دیگر خراسان برتری داشت افزود: به طور کلی می‌توان وضعیت قالی بافی منطقه بیرجند را در یکصد سال اخیر به سه دوره تقسیم کرد.

وی ادامه داد: سال‌های قبــل از 1300 هـ جری شمسی دوران بافت قالی‌های خوب و ممتاز منطقه بیرجند بوده است و نمونه هایی از آنها باقی مانده است. سالهای 1300 تا حدود 1322 هـجری شمسی که در این دوره به خاطر وقوع جنگ به ویژه عواقب حاصل از آن با وجود تولیدات نسبتا" خوب روستاهای مود و درخش و حتی خود شهر بیرجند رکود و آشفتگی خاصی در وضع صادرات و فروش فرش بیرجند بوجود آمد.

60درصد فرش‌های تولیدی منطقه با نقشه‌های ریزه ماهی و لچک ترنج است

جویبان افزود: از ابتدای سالهای دهه 1330 هجری شمسی دوران شکوفایی و تجدید حیات فرش بیرجند آغاز گردید یعنی با آغاز فعالیت تولید کنندگان و بافندگان زبده و بتدریج قالی بیرجند شهرت گذشته را بازیافت و برخلاف برخی معضلات که امـروزه گـریبـانگیـر اکثـر قالی‌های ایـران است توانسته موقعیـت منـاسبـی در کشـورهـای آمریکا، اروپا و ژاپـن برای خود مهیا سازد.

معاون امور بازرگانی و توسعه تجارت سازمان صنعت معدن و تجارت خراسان جنوبی گفت: 60درصد فرش‌های تولیدی منطقه درحال حاضر با نقشه‌های ماهی هراتی ( ریزه ماهی ) افشان و لچک ترنج و 20 درصد خشتی بافته می‌شود. 20٪ باقیمانده با نقشه‌های دیگر از جمله کله اسبی، جنگلی، گل فرنگ، سعدی، نائینی و دستبافته‌های عشایری بافته می‌شود.

وی افزود: مواد اولیه مصرفی تولیدات منطقه (35- 50رج ) عمدتا" نخ چله از نوع پنبه‌ای، خامه پشمی و گل ابریشم است که در قالیچه های بلوچی از چله پشمی استفاده می شود. تعداد معدودی قالیچه‌های چله ابریشم نیز بافته می‌شود.

جویبان، با بیان اینکه قالی‌های تولیدی منطقه برروی دارهای فارسی از نوع گردان با گره فارسی بافته می‌شود افزود: سهم نسبی فرش استان به کل کشور 4 درصد است. قالیبافی در استان خراسان جنوبی به لحاظ جنسیت به علت پایین بودن سطح دستمزد و درآمد کم به وسیله خانم‌ها انجام می شود ( 85 درصد خانم‌ها و 15 درصد آقایان ) در مجموع 50 هزار بافنده با 25 هزار دار قالیبافی فعال در این صنعت اشتغال به کار دارند.

تولید سالیانه 150 هزار متر مربع فرش دستبافت در خراسان جنوبی

معاون امور بازرگانی و توسعه تجارت سازمان صنعت معدن و تجارت خراسان جنوبی افزود: میزان تولیدسالیانه فرش استان نزدیک به 150 هزار متر مربع تخمین زده می‌شود و براساس ماده 77 ق.ن.ص اتحادیه تولیدکنندگان و بافندگان فرش دستباف استان تاسیس و نمایندگی آن اتحادیه در تمام شهرستان‌ها دایر شده و تاکنون بالغ بر 17 هزار نفر از قالیبافان استان به عضویت اتحادیه درآمده‌اند.

وی بیان کرد: متاسفانه به دلیل بالا بودن نرخ تسهیلات بانکی مجتمع‌های بزرگ قالیبافی در استان شکل نگرفته و کارگاه‌های غیرمتمرکز با مدیریت متمرکز به تعداد 53 واحد و 2 کارگاه تولید متمرکز فرش دستباف در حال فعالیت‌اند که عمدتا جهت ادامه فعالیت نیازمند تسهیلات ارزان قیمت و سهل الوصول می‌باشند.

جویبان گفت: تعداد 3 شرکت تعاونی فرش دیستباف روستایی در شهرستان‌های بیرجند، فردوس و بشرویه فعال است که زیرنظر اتحادیه تعاونی‌های فرش روستایی خراسان فعالیت دارند.

184 دانش‌آموز خراسان جنوبی در رشته فرش مشغول به تحصیل‌اند

معاون امور بازرگانی و توسعه تجارت سازمان صنعت معدن و تجارت خراسان جنوبی اظهار کرد: 18 شرکت تعاونی فرش دستباف شهری در استان فعال هستند که زیرنظر اتحادیه تعاونی‌های فرش شهری خراسان جنوبی فعالیت می‌کنند و در حال حاضر 184 دانش‌آموز در 4 هنرستان کاردانش دارای رشته فرش استان مشغول به تحصیل‌اند.

وی با بیان اینکه 52 دانشجو در مقطع کارشناسی و 20 دانشجو در مقطع کارشناسی ارشد در رشته فرش دانشکده هنر دانشگاه بیرجند درحال تحصیل هستند ادامه داد: درحال حاضر 36 واحد فروش مواد اولیه فرش دستباف، 5 واحد مرمت فرش، 16 واحد قالیشویی، 1 واحد طراحی و نقاشی نقشه فرش، 1 واحد تولید دار و ابزار و 5 واحد پرداخت فرش در استان فعالیت دارند. با توجه به رکود حاکم بر بازار فرش دستباف فعالیت واحدهای صنفی و خدماتی فرش دستباف استان از رونق سابق برخوردار نیست.

جویبان گفت: مواد اولیه تولید فرش استان عمدتا از اصفهان، یزد، قم، کاشان و نجف آباد تهیه و تامین می‌شود و در نتیجه با توجه به وجود واسطه ها با قیمت بالا عرضه می‌شود که بافندگان به دلیل عدم توانایی مالی قادر به تهیه آن نبوده و بعضا به سمت خرید مواد اولیه نامرغوب روی می‌آورند برای برون رفت از این معضل طرح ایجاد ایستگاه تهیه و توزیع مواد اولیه مرغوب به قیمت تمام شده توسط اتحادیه تولیدکنندگان و بافندگان فرش استان ارائه شده که در صورت تامین اعتبار اجرایی خواهد شد.