غریب‌خانه‌ها، بُن مایه‌های فرهنگی برای مهمانوازی در راه ماندگان

ایرنا/ اراک - ایرنا - غریبخانه‌ها بُن مایه‌های انسان دوستی، مهمان نوازی و بخشش بودند با فلسفه وجودی ارزشمندی که پذیرای افرادی بودند که در شهر و روستای غریبی که وارد می‌شوند، مکانی برای اسکان ندارند، فرهنگی که امروز به فراموشی سپرده شد و نیازمند بازسازی و بازتعریف این فرهنگ با ریشه است.

به گزارش ایرنا، غریب‌خانه‌ها را می‌توان به‌عنوان نماد فرهنگ مهمان‌دوستی و محبت ایرانیان معرفی کرد تا جایگاه فرهنگی و تاریخی این فضاها روشن شود. با استفاده از زبان همدلانه و عکس‌العمل‌گرایانه، می‌کوشیم نشان دهیم که چگونه این فضاها در بافت شهری شکل می‌گرفتند، چه کارکرد اجتماعی و نمادین داشتند و چه معنایی برای ارتباط میان میزبان و میهمان برجا می‌گذاشتند.

---

بازار

---

امروزه به دلایل گوناگون از این میراث معنوی و مادی تا حدودی اثری باقی نمانده و فراموشی تدریجی آن را تهدید می‌کند و نیاز است با بازتعریف این فرهنگ ارزشمند نسبت به احیای آن تلاش کرد.

این فراموشی، ریشه در دگرگونی‌های گسترده‌ای دارد؛ از شتاب زندگی مدرن و فردگرایی شهرهای نوین گرفته تا گسست از آن با رفتارهای سنتی که غریب‌خانه‌ها در آن نفس می‌کشیدند. وقتی نقش این فضاها به عنوان پناهگاهی امن برای غریبگان و کاروانیان از حافظه جمعی محو شود، در حقیقت یکی از زنده‌ترین تجلی‌های "ایثار" و "احترام به دیگری" در تار و پود جامعه رنگ می‌بازد.

با این حال، نه این پایان راه است و نه باید هم باشد. احیای این سنت نیکو، نیازمند خلق دوباره آن در قالبی نوین و همگام با نیازهای جهان امروز است. این مهم تنها از عهده عزمی جمعی برمی‌آید؛ عزمی که می‌تواند در قالب اقدامات فرهنگی از سوی نهادهای متولی، نقش‌آفرینی سازمان‌های مردم‌نهاد و مهم‌تر از همه، آگاهی‌بخشی نسل جوان برای بازخوانی و باززنده‌سازی این ارزش فراموش‌شده متبلور شود.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی گفت: غریب‌خانه‌ها جزیی از اماکن شهری و روستایی در زمان‌های گذشته بودند که امروز و نسل جدید کمتر با این فضاها آشنایی دارند. پشت این فضاهای شهری دنیایی از کارکرد و فلسفه نهفته است که گذشتگان با ریزبینی به آن توجه داشتند که اکنون مهندسان شهری، جامعه شناسان با مطالعات به آن رسیده‌اند.

محمود مرادی‌نراقی افزود: غریب‌خانه مکانی بوده که افراد نیکوکار با وقف مکانی به در راه‌ماندگان که در مسافرت خود جایی برای اسکان نداشتند، کمک می‌کردند در گذشته تردد بین شهرها کمتر با خودرو انجام می‌شد و مسافران به هر شهر و روستایی که می‌رسیدند برای رفتن به مقصد مجبور به اسکان در اولین شهر بودند، بنابراین لازم بود مدتی را میهمان شهر و روستایی باشند.

وی بیان کرد: وقف در مقولات مختلف جزئی از فرهنگ شهرنشینی قدیم بود، بخشی از فلسله وجودی غریب‌خانه برای آن بود تا مسافر در شهر احساس بی‌خانمانی و بی‌کسی نکند و مردم محله‌ها هم خود را موظف به پذیرایی و تهیه مواد غذایی مسافران در غریب‌خانه می‌دانستند و این حس مسئولیت و توجه به هم نوع، نوعی دوستی و بخشش در بین جامعه وجود داشت.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی اضافه کرد: بیشترین افرادی که در این غریب خانه‌ها اسکان پیدا می‌کردند دراویش و افراد دوره گرد و سایر مسافران بودند.

مرادی‌نراقی افزود: غریب‌خانه‌ها همانند تکیه، حسینه، رخت‌شورخانه و آب‌انبار بخشی از ساختار شهری بودند که توسط افراد خیر و نیکوکاران برای باقی صالحات وقف می کردند.

وی، درباره ابعاد اجزایی این غربی‌خانه‌ها توضیح داد: این غریبخانه‌ها شامل یک اتاق بود که در کنار مساجد، تکایا و مرکز شهر ساخته می‌شد که فرد اسکان داده شده از گرما و سرما در امان باشد.

کوبه غریب‌نواز یا مهمان‌نواز

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی گفت: افرادی که در شهر و روستا، توانایی پذیرایی از مهمان و افراد غریبه را داشته روی درب‌خانه، دستگیره‌ای با عنوان کوبه غریب‌نواز یا مهمان‌نواز که این ابزار روی درب خانه کدخدا و بزرگان روستا نصب می‌شد و افراد در راه‌مانده در محله های شهر و روستا به دنبال دربی می‌گشتند که این نشان روی آن قرار داشت و برای اسکان آن را می‌نواختند و صاحبخانه با شنیدن نوع صدای کوبه، غریب را مورد تکریم قرار می‌داد.

مرادی‌نراقی خاطر نشان کرد: فرهنگ غریب‌نوازی در روستاها بیشتر ریشه‌دار بود و اهالی خونگرم روستاها با ساخت غریبخانه‌ها پذیرای افراد در راه مانده بودند.

وی تصریح کرد: گذشتگان و نیاکان ایرانی ما در غریب خانه‌ها، نگاه انسانی به این مقوله داشتند و توجه و اهمیت به جایگاه انسانی حتی اگر درویش و دورگرد باشد نباید به خاطر پایگاه اجتماعی پایین، از حداقل امکان اسکان در شهر و روستایی غریب، محروم بماند.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی گفت: تفرش، اراک، نراق و آشتیان از جمله شهرهایی هستند که فضایی با عنوان غریبخانه داشتند و از مسافران و در راه مانده‌گان پذیرایی می‌کردند.

غریب‌خانه ششناو تفرش

مرادی‌نراقی ادامه داد: غریب‌خانه ششناو تفرش در مجموعه تاریخی ششناو و از دیدنی‌های تفرش در استان مرکزی است، این بنا یکی از معدود غریب‌خانه‌های تفرش است که هنوز پابرجا است.

وی بیان کرد: شاید در ظاهر این بنا یا سازه ارزش خاصی از لحاظ بصری و معماری نداشته باشد، اما این بخشش ایرانیان در گذشته و این تاریخچه به این مکان ارزش دوچندانی می‌دهد.

رخت‌شورخانه‌ها

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی گفت: رخت‌شورخانه‌ها نیز بخش دیگری از ساختار شهرنشینی در دوران‌های گذشته بود که زنان و دختران جوان با کنار هم قرار گرفتن از آخرین اخبار شهر خود مطلع می‌شدند و علاوه بر انجام شستشوی البسه به گفتمان پرداخته و با اطلاع از ظرفیت دختران دم بخت، خواستگاری و تشکیل زندگی عروس و دامادها از بستر کنار هم بودن زنان در رختشورخانه رقم زده میشد.

وی اضافه کرد: در مقایسه با وضعیت فعلی این مکانها و فضاهای شهری که در پَس خود فلسفه‌ای از دقت، ریزبینی و جامعه‌شناسی گذشتگان را دارد، جای خود را به کافی‌شاپ، چایخانه و رستوران با کمترین کارکرد اجتماعی داده، چه بسا در بستر فضاهای فعلی، معضلات اجتماعی برای جوانان هم رقم زده شود.

به گزارش ایرنا، در پایان باید پذیرفت که غریب‌خانه‌ها، فراتر از یک بنای تاریخی، نمود عینی وجدان اخلاقی و میراث انسانی جامعه ایران بودند. آنها روایتی ملموس از فرهنگ ریشه‌داری بودند که در آن، "غریب" نه یک بیگانه، که میهمانی محترم و "خانه" نه چهار دیواری شخصی، که پناهگاهی امن برای همه رهگذران زندگی بود. احیای این مفهوم، در حقیقت بازگرداندن بخش گم‌شده‌ای از هویت جمعی ایرانیان است.

بنابراین، حرکتی که با بازتعریف این فرهنگ آغاز شده، تنها با عزمی ملی و مشارکت همگانی به ثمر خواهد نشست. این راهبرد می‌تواند از مرمت بناهای تاریخی فراتر رفته و در قالب ایجاد فضاهای عمومی، ترویج فرهنگ میهمان‌نوازی در رسانه‌ها و نظام آموزشی و تقویت اقتصاد محلی مبتنی بر گردشگری مسئولانه متجلی شود. تنها در این صورت است که می‌توان امید داشت این چراغ فروزان فرهنگ ایرانی، بار دیگر در دل شهرها و روستاهایمان روشنایی بخشد و پیوندی دوباره میان نسل‌ها برقرار کند.

بیش از ۲ هزار اثر تاریخی، سیاحتی، مذهبی و فرهنگی در استان شناسایی شده که ۸۹۸ اثر آن در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است.