فرونشست زمین؛ زنگ خطر خاموش زیر پای خراسان جنوبی

ایرنا/ بیرجند - ایرنا - خشکسالی‌های پی‌درپی و برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، زمین دشت‌های خراسان جنوبی را آرام اما پایدار به سمت فرونشست می‌برد. کارشناسان هشدار می‌دهند که این «زلزله خاموش» می‌تواند زیرساخت‌ها، کشاورزی و زندگی مردم را به شدت تهدید کند و آثار آن برگشت‌ناپذیر خواهد بود.

به گزارش ایرنا، پدیده فرونشست زمین در سال‌های اخیر به یکی از مهم‌ترین مخاطرات زیست‌محیطی و زیرساختی ایران تبدیل شده است؛ پدیده‌ای آرام اما ویرانگر که اثرات آن به ‌صورت تدریجی ظاهر می‌شود و جبران خسارات ناشی از آن در بسیاری از موارد غیرممکن است.

ایران به‌عنوان یکی از کشورهای واقع در کمربند خشک جهان، بیش از هر زمان دیگر با خطر فرونشست زمین ناشی از افت شدید منابع آب زیرزمینی مواجه است و استان خراسان جنوبی نیز از این قاعده مستثنا نیست.

فرونشست زمین به‌طور کلی به معنای نشست تدریجی یا ناگهانی سطح زمین بر اثر کاهش حجم در لایه‌های زیرسطحی است، این پدیده در مناطق مختلف ممکن است به دلایل گوناگونی از جمله انحلال سنگ‌های آهکی، استخراج معادن یا فعالیت‌های زمین‌ساختی رخ دهد، اما در ایران و به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک، اصلی‌ترین علت آن برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی است.

با تخلیه مداوم آبخوان‌ها، حفره‌های بین ذرات خاک و سنگ از بین رفته و لایه‌های زمین به هم فشرده می‌شوند که نتیجه آن نشست دائمی سطح زمین است.

کارشناسان می‌گویند فرونشست زمین، برخلاف زلزله، پدیده‌ای خاموش است؛ یعنی بدون هشدار و صدا، اما با اثراتی عمیق و ماندگار. زمانی که لایه‌های زیرزمینی فشرده می‌شوند، قابلیت ذخیره آب در آبخوان از بین می‌رود و زمین برای همیشه ظرفیت نگهداری آب خود را از دست می‌دهد. این امر موجب می‌شود حتی در صورت بارندگی‌های مناسب، منابع آب زیرزمینی دیگر نتوانند به حالت اولیه بازگردند.

عوامل متعددی در تشدید این پدیده نقش دارند که از جمله آن‌ها می‌توان به افزایش برداشت از چاه‌های غیرمجاز، کاهش بارندگی، تغییر الگوی کشت، توسعه بی‌رویه کشاورزی سنتی و ضعف مدیریت منابع آب اشاره کرد.

در استان‌هایی مانند خراسان جنوبی که اقتصاد محلی وابسته به کشاورزی سنتی و منابع آب زیرزمینی است، این عوامل به ‌صورت هم‌زمان عمل کرده و سرعت فرونشست را افزایش داده‌اند.

بر اساس مطالعات سازمان زمین‌شناسی کشور، در برخی مناطق ایران نرخ فرونشست به بیش از ۳۰ سانتیمتر در سال رسیده؛ رقمی که چندین برابر میانگین جهانی است.

در خراسان جنوبی نیز گزارش‌ها از افت مداوم سطح آبخوان‌ها و نشست محسوس زمین در دشت‌های بحرانی حکایت دارد. دشت‌هایی مانند بیرجند، قائن، سرایان و نهبندان از جمله مناطقی هستند که در سال‌های اخیر با افت شدید سطح آب و تغییر شکل زمین مواجه بوده‌اند.

پیامدهای فرونشست تنها محدود به زمین‌های کشاورزی نیست، این پدیده می‌تواند زیرساخت‌های حیاتی نظیر جاده‌ها، شبکه‌های آبرسانی، مناطق مسکونی و ساختمان‌های شهری و روستایی را نیز تهدید کند. ترک‌های عمیق در زمین، شکست خطوط انتقال آب و گاز، تخریب سازه‌ها و خطر تخلیه ناگهانی زمین از جمله عوارض مستقیم آن است.

علاوه بر این، کاهش توان ذخیره آبخوان‌ها و شور شدن آب‌های زیرزمینی، بحران‌های زیست‌محیطی گسترده‌تری را به دنبال دارد.

در خراسان جنوبی که بیش از ۹۵ درصد از نیاز آبی آن از طریق منابع زیرزمینی تأمین می‌شود، وابستگی شدید به آبخوان‌ها موجب شده تا هرگونه تغییر در تراز آب زیرزمینی تأثیر مستقیم بر زندگی اقتصادی و اجتماعی مردم بگذارد. کمبود بارندگی، افزایش دما، تبخیر بالا و تداوم خشکسالی‌ها نیز بر شدت بحران افزوده است.

مطالعات نشان می‌دهد بیشتر دشت‌های استان یا در وضعیت «ممنوعه» و «ممنوعه بحرانی» قرار دارند یا در آستانه ورود به این شرایط هستند، برداشت بیش از حد از چاه‌ها، به‌ویژه برای مصارف کشاورزی، موجب شده تا کسری مخزن آبخوان‌های استان هر سال افزایش یابد.

این وضعیت نه تنها پایداری منابع آب را تهدید می‌کند بلکه باعث تغییرات ژئومورفولوژیکی گسترده در زمین‌های استان می‌شود.

از دید کارشناسان، ادامه این روند می‌تواند در آینده‌ای نه‌چندان دور موجب نابودی دشت‌های حاصلخیز، تخریب تأسیسات زیربنایی و مهاجرت اجباری ساکنان روستاها شود.

این مسئله به‌ویژه در خراسان جنوبی که دارای پراکندگی جمعیتی بالا و منابع محدود اقتصادی است، می‌تواند چالش‌های اجتماعی و امنیتی در پی داشته باشد.

مدیریت فرونشست زمین نیازمند رویکردی جامع و میان‌بخشی است که شامل کنترل برداشت از منابع زیرزمینی، توسعه روش‌های نوین آبیاری، احیای قنوات، اجرای طرح‌های تغذیه مصنوعی و تغییر الگوی کشت متناسب با اقلیم منطقه باشد.

به گفته مسئولان، طرح‌های مختلفی برای کاهش فشار بر آبخوان‌ها و کنترل پدیده فرونشست در خراسان جنوبی در حال اجراست، اما موفقیت این برنامه‌ها مستلزم همکاری جدی مردم، کشاورزان و نهادهای اجرایی است.

بیش از ۹۵ درصد از مصارف آب استان از منابع آب زیرزمینی تأمین می‌شود در حالی که این رقم در میانگین کشوری حدود ۵۵ درصد است

در همین ارتباط، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا درباره وضعیت منابع آب استان اظهار کرد: بیش از ۹۵ درصد از مصارف آب استان از منابع آب زیرزمینی تأمین می‌شود در حالی که این رقم در میانگین کشوری حدود ۵۵ درصد است.

عباس سارانی اضافه کرد: این وابستگی بالا، زنگ خطر جدی برای پایداری منابع آبی و تشدید پدیده فرونشست زمین در استان به شمار می‌رود.

وی هم‌اکنون ۱۳ هزار و ۱۵۸ منبع آبی شامل سه هزار و ۲۹۱ حلقه چاه، ۶ هزار و ۹۸۳ رشته قنات و دو هزار و ۸۸۴ چشمه در استان وجود دارد که مجموع تخلیه سالانه آن‌ها ۹۰۵ میلیون و ۸۵۶ هزار مترمکعب است.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی گفت: چاه‌ها با برداشت ۶۵۸ میلیون مترمکعب، ۷۳ درصد از برداشت کل منابع آب زیرزمینی را به خود اختصاص داده‌اند و قنوات با ۲۳ درصد و چشمه‌ها با چهار درصد در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

وی با اشاره به میزان مصرف آب استان در بخش‌های مختلف عنوان کرد: بخش کشاورزی با ۷۰۸ میلیون و ۸۰۴ هزار مترمکعب، بیشترین میزان مصرف را دارد و پس از آن بخش شرب با ۸۳ میلیون و ۴۴ هزار مترمکعب و صنعت و خدمات با ۲۴ میلیون و ۴۷ هزار مترمکعب در رتبه‌های بعدی قرار گرفته‌اند.

به گفته وی، از مجموع مصرف منابع زیرزمینی، ۸۸ درصد در کشاورزی، ۹ درصد در شرب و سه درصد در صنعت و خدمات استفاده می‌شود.

در مجموع ۳۵ محدوده مطالعاتی در استان وجود دارد که از این تعداد، ۱۴ محدوده در وضعیت ممنوعه بحرانی، ۱۲ محدوده ممنوعه و تنها ۹ محدوده در وضعیت آزاد هستند

سارانی وضعیت دشت‌های استان را نگران‌کننده توصیف کرد و افزود: در مجموع ۳۵ محدوده مطالعاتی در استان وجود دارد که از این تعداد، ۱۴ محدوده در وضعیت ممنوعه بحرانی، ۱۲ محدوده ممنوعه و تنها ۹ محدوده در وضعیت آزاد هستند.

وی اضافه کرد: کسری مخزن دشت‌های استان در سال آبی ۱۴۰۲-۱۴۰۱ حدود ۱۳۶ میلیون مترمکعب و در سال آبی ۱۴۰۳-۱۴۰۲ معادل ۱۲۷ میلیون مترمکعب ثبت شده است.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی با بیان اینکه میزان متوسط افت سطح آب زیرزمینی استان در سال‌های اخیر بین ۲۲ تا ۲۳ سانتیمتر در نوسان بوده است، افزود: ادامه این روند می‌تواند موجب تشدید پدیده فرونشست و آسیب به زیرساخت‌های شهری و روستایی شود.

وی همچنین به وضعیت سدهای استان اشاره کرد و گفت: خراسان جنوبی دارای هشت سد مخزنی شامل سدهای رزه درمیان، حاجی‌آباد زیرکوه، شهید پارسا سرایان، فرخی قاین، دره‌بید، کریت و نهرین طبس و سیاهو سربیشه است که در مجموع ۷۵ میلیون مترمکعب ظرفیت دارند.

سارانی بیان کرد: حجم فعلی آب ذخیره‌شده در این سدها ۱۰.۶ میلیون مترمکعب است که نسبت به سال گذشته ۱۷.۴۷ درصد کاهش یافته و تنها ۱۳.۹۴ درصد ظرفیت کل سدهای استان پر است.

تجهیز بیش از ۹۹ درصد چاه‌ها به کنتور هوشمند

وی درباره اقدامات انجام‌شده برای مدیریت و حفاظت از منابع آب استان یادآور شد: تاکنون ��و هزار و ۴۸ حلقه چاه کشاورزی معادل ۹۹.۵۵ درصد، ۴۲۴ چاه صنعتی و خدماتی معادل ۹۳ درصد و ۲۴۵ حلقه چاه شرب معادل ۷۰ درصد به کنتور هوشمند مجهز شده‌اند.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی افزود: علاوه بر نصب کنتورهای هوشمند، اقداماتی نظیر انسداد چاه‌های غیرمجاز، اصلاح و تعدیل پروانه‌های بهره‌برداری، بازرسی میدانی و کنترل برداشت‌ها در دستور کار قرار دارد.

وی به پروژه‌های مهم آبرسانی در دست اجرا نیز اشاره کرد و گفت: پروژه آبرسانی به شهر بیرجند با هدف تأمین ۱۵۰ لیتر بر ثانیه آب شرب از طریق ۶ حلقه چاه در حال اجراست و تاکنون ۵۱.۳۸ درصد پیشرفت فیزیکی داشته است.

سارانی اظهار کرد: حفاری هر ۶ حلقه چاه به اتمام رسیده، دو حلقه برق‌رسانی و یک حلقه تجهیز شده است، همچنین عملیات اجرای هشت کیلومتر خط جمع‌آوری چاه‌ها و احداث مخزن هزار مترمکعبی به پایان رسیده و از مجموع ۶۲ کیلومتر خط انتقال، تاکنون ۲۹ کیلومتر اجرا شده است.

وی ادامه داد: پروژه آبرسانی به شهر طبس نیز با هدف تأمین ۱۰۰ لیتر بر ثانیه آب شرب از طریق پنج حلقه چاه با پیشرفت فیزیکی ۹۷ درصد در مراحل پایانی است.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی اضافه کرد: این طرح شامل حفاری و تجهیز چاه‌ها، احداث مخزن هزار مترمکعبی، برق‌رسانی، اجرای ۳۲ کیلومتر خط انتقال اصلی و خطوط جمع‌آوری است.

وی با اشاره به اجرای طرح‌های تغذیه مصنوعی و مهار رواناب‌ها تصریح کرد: طرح تغذیه مصنوعی بندان نهبندان با هدف تغذیه آبخوان و کنترل سیلاب‌ها به حجم ۱.۷۴ میلیون مترمکعب به بهره‌برداری رسیده است.

سارانی ادامه داد: همچنین طرح‌های تغذیه مصنوعی آهنگران در زیرکوه با پیشرفت فیزیکی ۴۱ درصد و گزیک درمیان با پیشرفت ۱۵ درصد در حال اجرا هستند.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی با تأکید بر اینکه مدیریت منابع آب در استان نیازمند مشارکت همه دستگاه‌ها و مردم است، عنوان کرد: کنترل برداشت‌ها، تغییر الگوی کشت، استفاده از روش‌های نوین آبیاری و اجرای طرح‌های تغذیه مصنوعی می‌تواند در کاهش افت آب‌های زیرزمینی و مهار پدیده فرونشست نقش مؤثری داشته باشد.

هشدار کارشناسان منابع آب از افزایش خطر فرونشست

مدیر دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی هم با اشاره به روند افزایشی برداشت از منابع زیرزمینی استان، گفت: سال آبی گذشته میزان اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی افزایش یافته و این موضوع احتمال وقوع و تشدید پدیده فرونشست زمین را در اکثر دشت‌های استان به دنبال دارد.

فاطمه شهابی بیان کرد: از سال ۱۳۹۴ با وقوع فرونشست در دشت سرایان، برداشت آب از این دشت کنترل شد و پدیده فرونشست به شکل شدید تشدید نشد اما با ادامه خشکسالی‌ها و افزایش اضافه برداشت‌ها، احتمال گسترش این پدیده در سایر دشت‌ها افزایش یافته است.

وی اضافه کرد: در سال آبی ۹۹-۹۸ میزان اضافه برداشت از منابع زیرزمینی استان حدود ۱۰۱ میلیون مترمکعب ثبت شد و هنوز آمار رسمی سال آبی گذشته اعلام نشده است، اما با توجه به خشکسالی، پیش‌بینی می‌شود که این رقم افزایش یافته باشد.

مدیر دفتر مطالعات پایه منابع آب همچنین درباره روند افت منابع زیرزمینی بیان کرد: سالانه به‌طور میانگین حدود ۲۷ سانتیمتر افت سطح آب زیرزمینی در خراسان جنوبی رخ می‌دهد.

وی اضافه کرد: بیشترین افت در سال آبی ۹۹-۹۸ در دشت سرایان با ۴۵ سانتیمتر ثبت شده است که کاهش مستمر منابع آب زیرزمینی یکی از عوامل اصلی تشدید پدیده فرونشست زمین است.

شهابی عنوان کرد: با ادامه روند فعلی برداشت‌ها، حتی در دشت‌هایی که تاکنون فرونشست به صورت محسوس مشاهده نشده است، احتمال وقوع این پدیده وجود دارد.

وی تاکید کرد: افت مستمر سطح آبخوان‌ها و افزایش اضافه برداشت‌ها بدون شک فرونشست زمین را تشدید خواهد کرد.

دشت‌های خراسان جنوبی قربانی زلزله خاموش

عضو هیات علمی دانشگاه بیرجند و دکترای زمین‌شناسی نیز درباره پیامدهای خشکسالی و اضافه برداشت‌ها گفت: با توجه به خشکسالی‌های اخیر و برداشت بیش از حد از منابع زیرزمینی، فرونشست زمین در دشت‌های مختلف استان ادامه دارد و در برخی مناطق، از جمله دشت سرایان، به صورت محسوس قابل مشاهده است.

محمدمهدی خطیب افزود: فرونشست زمین زمانی رخ می‌دهد که میزان برداشت آب از آبخوان‌ها بیش از میزان تغذیه طبیعی آن‌ها باشد. کاهش حجم آب موجود در آبخوان‌ها باعث فرو رفتن سطح زمین می‌شود و این پدیده به هیچ عنوان بازگشت‌پذیر نیست.

وی درباره خطرات فرونشست زمین عنوان کرد: این پدیده می‌تواند موجب پارگی زمین، تخریب منازل مسکونی، آسیب به مزارع و باغات کشاورزی و فرسایش خاک شود. هرچه اضافه برداشت بیشتر باشد، پیشرفت فرونشست سریع‌تر و خسارات آن گسترده‌تر خواهد شد.

عضو هیات علمی دانشگاه بیرجند درباره راهکارهای مقابله با فرونشست زمین تأکید کرد: نخستین اقدام ضروری، جلوگیری از حفر چاه‌های غیرمجاز و مدیریت مصرف منابع آب زیرزمینی در استان است.

وی ادامه داد: هرگونه اقدام برای بازگرداندن زمین به وضعیت اولیه پس از وقوع فرونشست غیرممکن است، بنابراین پیشگیری و مدیریت دقیق منابع آب حیاتی است.

خطیب، فرونشست را یک پدیده تدریجی و خطرناک توصیف کرد و افزود: این پدیده را می‌توان مرگ تدریجی زمین دانست اما با برنامه‌ریزی صحیح و اقدامات مدیریت منابع، می‌توان روند گسترش آن را کنترل کرد، هرچند بازگشت زمین به حالت اولیه امکان‌پذیر نیست.

آخرین خبر خراسان جنوبی در اینستاگرام : https://instagram.com/skhorasan_today