خطر فرونشست زمین در دشت دهگلان به ۶ سانتی‌متر در سال رسید/ آبخوان‌ها در حال از دست دادن قابلیت نفس کشیدن

ایسنا/ مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کردستان، با بیان اینکه کردستان در وضعیت خطرپذیری نسبتاً بالا نسبت به پدیده فرونشست زمین قرار دارد، گفت: بررسی‌ها نشان داده است که دشت دهگلان طی سال‌های اخیر بین ۱۲ تا ۳۲ سانتی‌متر فرونشست داشته و به‌طور میانگین نرخ فرونشست در این منطقه حدود ۶ سانتی‌متر در سال برآورد شده است.

بهزاد شریفی‌پور در گفت‌وگو با ایسنا، وضعیت کلی فرونشست در استان کردستان را تشریح و اظهار کرد: کردستان در وضعیت خطرپذیری نسبتاً بالا نسبت به پدیده فرونشست زمین قرار دارد، به ویژه در دشت‌های شرقی و مناطق کشاورزی متکی به آب زیرزمینی. این روند نگران‌کننده، اگر کنترل نشود، ممکن است پیامدهای اقتصادی، زیست‌محیطی و زیرساختی قابل‌توجهی داشته باشد.

---

بازار

---

 دشت دهگلان پیشتاز فرونشست در کردستان

وی افزود: در مطالعه‌ای که تغییرات سطح آب زیرزمینی و تصاویر راداری بین سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۱ را بررسی کرده است، مشاهده شده که دشت دهگلان استان کردستان طی این دوره بین ۱۲ تا ۳۲ سانتی‌متر فرونشست داشته است. به‌طور میانگین، نرخ فرونشست در این منطقه حدود ۶ سانتی‌متر در سال برآورد شده و نشان می‌دهد که مناطق مرکزی و غربی دشت دهگلان بیشترین میزان فرونشست را داشته‌اند.

مدیرکل منابع طبیعی استان کردستان بیان کرد: در مطالعات دیگر، دشت‌های شرقی استان (قروه، دهگلان، چاردولی) مورد بررسی قرار گرفته که از ترکیب داده‌های تداخل‌سنجی راداری ($\text{InSAR}$) و مدل‌سازی آب زیرزمینی بهره برده است. در این مطالعات، پتانسیل تراکم‌پذیری بالاتری برای بخش‌هایی از دشت دهگلان و بخش‌های جنوبی دشت چاردولی مشاهده شده است. همچنین، مطالعات جدیدتری بر روی نقشه‌پذیری شکنندگی فرونشست ($\text{susceptibility}$) دشت‌های قروه و دهگلان نیز انجام شده است.

وی ادامه داد: در برخی از دشت‌های شرقی استان، افت سطح آب زیرزمینی به ۳۶ متر رسیده است. این افت شدید، خطر فرونشست را به شکل جدی برای زیرساخت‌ها و سازه‌ها به همراه دارد. همچنین، یکی از عوامل عمده این وضعیت، برداشت بی‌رویه از چاه‌های کشاورزی و کاهش تغذیه آبخوان‌ها به دلیل کاهش بارندگی و تغییرات اقلیمی است.

به گفته شریفی‌پور، در استان کردستان نیز همانند بسیاری از مناطق خشک و نیمه‌خشک ایران، عامل غالب فرونشست، برداشت بیش از اندازه از منابع آب زیرزمینی است. یعنی آبخوان‌ها سریع‌تر از تغذیه طبیعی آن‌ها مصرف می‌شوند. وضعیت فرونشست در همه نقاط استان یکسان نیست؛ دشت‌های شرقی و مناطقی که کشاورزی تحت فشار است، بیشتر آسیب دیده‌اند.

وی افزود: خاک‌ها و رسوبات زیرسطحی ممکن است به‌آرامی در طول زمان تغییر کنند، بنابراین ممکن است مقادیر فرونشست اندازه‌گیری شده در حال حاضر تنها بخشی از مقدار واقعی باشند یا در آینده به‌تدریج تشدید شوند. بررسی مطابقت مکانی مناطق فرونشست با منحنی‌های افت سطح آب نشان می‌دهد که مناطق با افت شدید آبخوان‌ها غالباً نقاطی هستند که فرونشست بیشتری دارند یا در نزدیکی آن‌ها قرار دارند.

وی افزود: فرونشست تدریجی ممکن است به ترک‌ها، نشست جزئی سازه‌ها، انحرافات در خطوط انتقال آب و شبکه فاضلاب، تغییر شیب‌ها و خرابی‌های جزئی در جاده‌ها و تأسیسات منجر شود.

مسئولیت فرونشست با کیست؟ مطالبه جدی از آب منطقه‌ای

مدیرکل منابع طبیعی استان کردستان بیان کرد: برای مدیریت بهتر این وضعیت، توصیه‌هایی مطرح می‌شود که از جمله می‌توان به کاهش برداشت غیرمجاز و مدیریت دقیق چاه‌های کشاورزی، بهبود آبیاری، بازسازی و تقویت تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها، پایش مستمر با فناوری‌های ماهواره‌ای، اجرای طرح‌های سازه‌ای مانند بندهای سنگی/خاکی برای
کنترل رواناب و کمک به تغذیه آبخوان‌ها و اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوانداری، اشاره کرد.

وی تصریح کرد: تهیه نقشه‌های مربوط به مناطق فرونشست و انجام مطالعات مرتبط با آن، در حوزه وظایف و اختیارات شرکت‌های آب منطقه‌ای است؛ زیرا این شرکت‌ها متولی منابع آب زیرزمینی بوده و داده‌های مربوط به این بخش را به‌صورت مستمر پایش می‌کنند. بر همین اساس، نقشه‌ها و اطلاعات کمّی مربوط به مناطق فرونشست در اختیار اداره‌کل منابع طبیعی قرار ندارد.

شریفی‌پور، متولی اصلی مدیریت و کنترل بهره‌برداری از چاه‌های مجاز و غیرمجاز، را شرکت مدیریت منابع آب استان دانست و افزود: بنابراین، نوع و سطح اقدامات کنترلی در این حوزه، در حیطه اختیارات و صلاحدید آن بخش قرار دارد. نکته مهم این است که علاوه بر حجم و گستردگی برداشت از منابع آب زیرزمینی و عدم جایگزینی آن که موجب تحلیل آبخوان‌ها و در نتیجه فرونشست زمین می‌شود، عوامل دیگری نیز بر این پدیده تأثیرگذارند؛ از جمله تغییر اقلیم و تغییر الگوی بارش‌ها از برف به باران، که مانع بهره‌مندی کامل از ظرفیت بازآفرینی آبخوان‌ها شده و در نهایت به تحلیل آن‌ها و متعاقباً فرونشست زمین خواهد انجامید.

آبخوان‌ها دیگر احیا نمی‌شوند

به گفته این مقام مسئول، پیامدهای فرونشست زمین گسترده‌اند و هم در جنبه‌های زیست‌محیطی و هم عمرانی، اقتصادی و اجتماعی قابل توجه‌اند. در مورد استان کردستان تاکنون گزارش مستندی که به‌طور عمومی درباره خسارات دقیق ناشی از فرونشست منتشر شده باشد، تنظیم نشده است.

مدیرکل منابع طبیعی استان کردستان اعلام کرد: مهمترین پیامد فرونشست علاوه بر خسارت به تأسیسات و زیرساخت‌ها، از بین رفتن قابلیت نگهداشت آب در سفره‌های زیرزمینی به‌واسطه از بین رفتن خلل و فرج آبخوان و عدم امکان بازآفرینی و احیای منابع آبی آبخوان‌های زیرزمینی بعد از اتفاق افتادن فرونشست است.

وی، پیامدهای فرونشست را شامل خسارات به ساختمان‌ها، خرابی در زیرساخت‌ها (لوله‌کشی، جاده‌ها، شبکه‌های انتقال انرژی)، کاهش کارایی منابع آب زیرزمینی، تغییر کیفیت آب، و اثرات اجتماعی و اقتصادی(کاهش ارزش املاک، خطر ریزش ناگهانی و نیاز به هزینه‌های بالای ترمیم) برشمرد.

شریفی‌پور در ادامه به برنامه‌های اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان برای مدیریت فرونشست، اشاره و عنوان کرد: این اداره کل از مجموع ۵۱ زیرحوزه مشرف بر آبخوان‌های استان، تعداد ۱۷ حوزه را تحت مطالعه قرار داده است و در راستای اجرای برنامه‌های اصلاحی این مطالعات، اقدام به اجرای طرح‌های مهم آبخوانداری و تغذیه آب زیرزمینی با بهره‌گیری حداکثری از رواناب‌های سطحی کرده است. تعداد ۱۵ بند خاکی در دشت‌های شرقی استان، چند پروژه متمرکز پخش سیلاب و تغذیه مصنوعی و ده‌ها بند سنگ و ملات هدفمند از مجموعه اقدامات صورت‌پذیرفته در این حوزه است که سالانه بالغ بر ۵۰ میلیون متر مکعب از رواناب‌های فصلی را به آبخوان‌های منطقه انتقال و تزریق می‌کند و در صورت اختصاص اعتبارات مکفی در این زمینه، پتانسیل توسعه اقدامات آبخوانداری بسیار گسترده خواهد بود.

 آموزش و مشارکت مردمی؛ کلید اصلی مقابله با بحران

وی گفت: پدیده فرونشست زمین، برخلاف زلزله یا سیل، پنهان و تدریجی است و مردم اغلب تا زمانی که خسارت وارد نشود، از آن آگاهی ندارند. بنابراین آگاهی‌بخشی و مشارکت مردمی نقش حیاتی در پیشگیری و کنترل این پدیده دارد.

وی اقدامات عمومی برای آگاهی‌بخشی و مشارکت مردمی را ضروری دانست و گفت: آموزش و فرهنگ‌سازی مردمی، برگزاری کارگاه‌های آموزشی محلی برای کشاورزان و دهیاران، استفاده از رسانه‌های محلی، نصب تابلوهای اطلاع‌رسانی در دشت‌های بحرانی و طراحی کمپین‌های آموزشی در مدارس و دانشگاه‌ها با شعارهایی مانند «زمین نفس می‌کشد، وقتی ما صرفه‌جویی کنیم» از جمله راهکارهای افزایش مشارکت مردمی است.

شریفی‌پور بر لزوم آموزش روش‌های نوین آبیاری و ترویج کشت محصولات کم‌مصرف به‌جای محصولات آب‌بر تأکید کرد.

وی همچنین ایجاد شبکه داوطلبان محیط‌زیست محلی برای پایش چاه‌ها، انتشار عمومی نقشه‌های خطر فرونشست و همکاری با دانشگاه کردستان جهت پایش علمی مستمر را از دیگر اقدامات مؤثر در این راستا دانست.

مدیرکل منابع طبیعی استان کردستان با اشاره به اهمیت حیاتی مشارکت مردمی در پروژه‌های احیایی، تأکید کرد که با توجه به مسئولیت متولیانه‌ی شرکت‌های آب منطقه‌ای در مدیریت منابع آب زیرزمینی، موضوع فرونشست زمین و آبخوان‌ها باید به‌عنوان یک مطالبه جدی از این شرکت‌ها پیگیری شود.
انتهای پیام