کتابخانه‌های کم‌رمق، نشر بی‌جان و کودکان بی‌علاقه خراسان شمالی؛ هشدار یا فرصت بازنگری؟

ایرنا/ بجنورد- ایرنا- کاهش رغبت کودکان به مطالعه و افت فعالیت کتابخانه‌ها و ناشران در خراسان شمالی، زنجیره‌ای از چالش‌های فرهنگی را شکل داده است؛ چالش‌هایی که کارشناسان در میزگرد بررسی کتاب‌گریزی، آن را زنگ خطری برای آینده فرهنگی استان می‌دانند و خواستار بازنگری جدی در سیاست‌های ترویج کتاب‌خوانی شدند.

به گزارش ایرنا، گسترش پدیده کتاب‌گریزی در میان کودکان و نوجوانان خراسان شمالی به یکی از مهم‌ترین چالش‌های فرهنگی استان تبدیل شده است؛ چالشی که کارشناسان آن را زنگ خطری برای آینده فرهنگی می‌دانند، زیرا این روند تنها به کاهش سرانه مطالعه محدود نیست و می‌تواند بر کیفیت یادگیری، مهارت‌های ارتباطی و شکل‌گیری هویت نسل جدید تأثیر بگذارد.

پرسش‌هایی از جنس «چرا نسل جدید کتاب نمی‌خواند؟» یا «وقتی کودکان از کتاب دور می‌شوند، نقش مدرسه و خانواده چیست؟» اکنون به محور بحث‌ بسیاری از فعالان فرهنگی تبدیل شده و به‌تدریج روایت یک بحران آرام را در استان رقم زده است.

در شرایطی که کودکان در چهارراه انتخاب‌های دیجیتال قرار گرفته‌اند و کتاب‌های کاغذی بیش از گذشته برایشان بی‌جاذبه شده، کارشناسان معتقدند بخشی از این وضعیت حاصل حلقه‌های گمشده ترویج مطالعه است؛ از نبود برنامه‌ریزی منسجم در مدارس گرفته تا نبود الگوی مناسب در خانواده‌ها و ضعف در نظام تولید محتوای متناسب با نسل امروز است.

هم‌زمان، کمبود امکانات فرهنگی در روستاها و گرانی کتاب سبب شده خانواده‌ها توان خرید منابع مناسب را نداشته باشند و در نتیجه، کتابخانه‌های کم‌رمق و نشر بی‌جان نتوانند در این چرخه نقش فعال ایفا کنند.

برای بررسی دقیق‌تر این موضوع، میزگردی در بجنورد با حضور « هادی حیدری»، فعال حوزه کتاب و کتابخوانی و کتاب‌فروش، «نرگس برهمند«، کارشناس مسئول فرهنگی و هنری اداره‌کل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان خراسان‌شمالی، «علیرضا افتخاری»، رییس گروه امور فرهنگی و رسانه اداره‌کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان، «علی‌اکبر طهماسبی»، سرپرست کتابخانه‌های عمومی خراسان‌شمالی، «براتعلی حاتمی»، فعال حوزه کتاب و کتابخوانی و کتابفروش برگزار شد تا ریشه‌های کتاب‌گریزی زیر ذره‌بین قرار گیرد.

شرکت‌کنندگان در این نشست با اشاره به فاصله محتوای کتاب‌های موجود با نیازهای نسل جدید، ضعف فعالیت‌های ترویجی در مدارس، کمبود نیروی متخصص در کتابخانه‌ها و فشار اقتصادی بر خانواده‌ها، تأکید کردند که کتاب‌گریزی یک مسئله تک‌عاملی نیست، بلکه نیازمند همکاری هم‌زمان خانواده، مدرسه، نهادهای فرهنگی و بخش نشر است.

جمع‌بندی این میزگرد نشان داد که با وجود شدت گرفتن این چالش و افزایش فاصله کودکان از کتاب، هنوز فرصت‌هایی برای بازنگری فرهنگی وجود دارد.

حاضران معتقدند اگر برنامه‌ریزی‌های هدفمند، حمایت از ناشران کودک، تقویت کتابخانه‌های عمومی، و آموزش مهارت‌های مطالعه در مدارس به‌طور جدی دنبال شود، می‌توان مسیر آشتی کودکان با کتاب را هموار کرد و مانع عمیق‌تر شدن بحران خاموش مطالعه در استان شد.

آموزش یک‌طرفه؛ نخستین جرقه کتاب‌گریزی

فعال حوزه کتاب و کتابخوانی و کتاب‌فروش با تاکید بر اینکه ریشه اصلی افت سرانه مطالعه و کتاب‌گریزی کودکان را باید در آموزش و پرورش جست‌وجو کرد، گفت: نظام آ��وزشی ما سال‌ها یک‌طرفه بوده است؛ معلم درس را می‌گفت، دانش‌آموز فقط گوش می‌داد و خروجی، محفوظات بود نه علاقه. وقتی فرآیند یادگیری مشارکتی نباشد، کودک نه با کتاب آشتی می‌کند و نه میلی برای جست‌وجوی دانسته‌ها در منابع دیگر پیدا می‌کند.

استانی که ۸۰ عنوان کتاب منتشر شده دراد، اختصاص‌دادن تنها یک قفسه یا یک طبقه به آثار ناشران استان قابل قبول نیستهادی حیدری شیوه‌های قدیمی آموزش را یکی از دلایل مهم فاصله گرفتن کودکان از کتاب عنوان کرد و افزود: وقتی دانش‌آموز فقط شنونده است و فرصت تجربه‌کردن، گفت‌وگو، کشف و پرسشگری ندارد، کتاب برای او تبدیل به یک کالای خسته‌کننده و بی‌فایده می‌شود و این شیوه‌ها ناخودآگاه کودکان را از کتاب دور کرده است.

سلطه فضای مجازی بر زمان و ذهن نسل جدید

حیدری فضای مجازی را نیز عامل جدی در تشدید کتاب‌گریزی دانست و اظهار کرد: شبکه‌های اجتماعی و بازی‌های آنلاین، وقت و ذهن نسل جدید را تسخیر کرده‌اند.

این فعال حوزه کتاب عنوان کرد: حتی اگر بهترین امکانات کتابخوانی را فراهم کنیم، باز هم بسیاری از کودکان از این فضا دل نمی‌کنند، معضل اصلی فضای مجازی، به‌ویژه برای نوجوانان، هدر رفتن بی‌برنامه ساعات طلایی روز است.

خانواده؛ حلقه گمشده در تربیت کتابخوان

وی با اشاره به اینکه خانواده‌ها ستون اصلی فرهنگ مطالعه‌اند، افزود: اگر کودکی والد کتابخوان نداشته باشد، توقع کتابخوانی از او بیهوده است، زمانی که والدین به همراه کودک وارد کتابخانه می‌شوند و با کتاب ارتباط برقرار می‌کنند، کودک نیز این رفتار را الگو می‌گیرد. علاقه به مطالعه از خانه آغاز می‌شود، نه از مدرسه.

این فعال حوزه کتاب در ادامه با انتقاد از کم‌توجهی به ظرفیت ناشران و تولیدکنندگان محتوا گفت: کتابخانه‌های عمومی باید بیش از یک ویترین ساده برای ناشران باشند. در استانی که ۸۰ عنوان کتاب منتشر شده، اختصاص‌دادن تنها یک قفسه یا یک طبقه به آثار ناشران قابل قبول نیست.

وی اضافه کرد: کتابخانه‌ها می‌توانند فضاهای مناسب برای رویدادها، نشست‌ها و معرفی کتاب در اختیار ناشران قرار دهند تا چرخه تولید و مصرف کتاب به‌درستی شکل بگیرد.

ناهمانگی کتابخانه ها با نیازهای نسل امروز

کارشناس مسئول فرهنگی و هنری اداره‌کل کانون های استان در ادامه این میزگرد هشدار می‌دهد که بخشی از کتابخانه‌ها در کشور به‌ویژه در مناطق کم‌برخوردار، به دلیل کمبود منابع، نبود برنامه‌های جذاب و فاصله گرفتن خانواده و مدرسه از فرهنگ مطالعه، عملا به فضاهایی کودک‌گریز تبدیل شده‌اند.

برهمند با بیان اینکه «کتابخانه‌ها بدون تنوع و برنامه، جذابیت خود را برای کودک از دست می‌دهند» افزود: در بسیاری از کتابخانه‌ها، کتاب‌های قدیمی و تکراری قفسه‌ها را پر کرده‌اند و این برای نسلی که هر روز با محتواهای تازه و تصویری مواجه است، جذابیت چندانی ندارد.

امسال ۶۴ عنوان کتاب جدید وارد مراکز استان می‌شود که بخشی از نیازها را پاسخ خواهد داد

وی با اشاره به اینکه کودکان علاقه‌مند به کتاب‌های تازه نشر هستند افزود: امسال ۶۴ عنوان کتاب جدید وارد مراکز استان می‌شود که بخشی از نیازها را پاسخ خواهد داد. در سال‌های اخیر تلاش شده کتاب‌ها فقط از انتشارات کانون نباشد و از سایر ناشران نیز خریداری شود تا تنوع بیشتری ایجاد شود.

فقدان نقش‌آفرینی خانواده و مدرسه

این شاعر و نویسنده حوزه کودک معتقد است که کتابخانه جذاب‌ترین مکان هم که باشد، بدون پشتیبانی خانواده و مدرسه نمی‌تواند مخاطب پایدار داشته باشد.

برهمند تاکید کرد: علاقه‌مندی به کتاب اول باید از خانه شروع شود. خانواده باید شرایط مطالعه را فراهم کند. در برخی مدارس، معلمان دغدغه کتاب دارند اما در بسیاری از مدارس مخصوصا مدارس حاشیه شهر، کتابخانه و مطالعه جدی گرفته نمی‌شود.

وی بیان کرد: غفلت باعث می‌شود کودک از همان سال‌های ابتدایی، ارتباطی پایدار با کتاب برقرار نکند و کتابخانه برای او فضایی غریبه و کم‌جاذبه باقی بماند.

کمبود مراکز ثابت؛ درخواست برای توسعه زیرساخت‌ها

کارشناس مسئول فرهنگی و هنری اداره‌کل کانون های استان در ادامه تصریح کرد: اکنون ۱۲ مرکز ثابت کانون در استان وجود دارد و ۱۷ هزار کودک و نوجوان عضو این مراکزند ولی این تعداد مراکز پاسخگوی جمعیت کودکان استان نیست و در اسفراین، شیروان و بجنورد نیاز جدی به ایجاد مراکز جدید داریم. فضای فعلی محدود است و پاسخگوی حجم مخاطبان نیست.

وی یادآور شد: در خراسان شمالی هشت مرکز سیار فعال است؛ کتابخانه‌هایی کوچک که هر 2 هفته یک‌بار به روستاها می‌روند تا کودکان محروم‌تر نیز شانس دسترسی به کتاب داشته باشند.

برهمند می‌گوید: این خدمات همه نیازها را برطرف نمی‌کند، اما همین که چراغ مطالعه در این روستاها روشن است، ارزشمند است.

حمایت‌های مقطعی از نویسندگان؛ حلقه گمشده کتابخوانی

یکی از عوامل مهم کودک‌گریزی کتابخانه‌ها، کمبود تولید محتوای تازه و بومی برای این گروه سنی است و برهمند به صراحت گفت: نویسندگان حوزه کودک در استان بسیار اندک هستند. حمایت‌ها نباید فقط در هفته کتاب باشد و نشر و نویسندگی نیازمند حمایت دائمی است و نبود این حمایت‌ها چرخه تولید کتاب را ضعیف کرده است.

این کارشناس حوزه کودک ادامه داد: توسعه فرهنگ مطالعه تنها با همکاری گسترده دستگاه‌های فرهنگی ممکن است و هر سازمانی که با کتاب سر و کار دارد باید در این حوزه فعال باشد. برگزاری پویش‌های فرهنگی برای کودکان و نوجوانان می‌تواند انگیزه مطالعه را چند برابر کند.

اما چگونه کتابخانه‌ها دوباره کودک‌دوست می‌شوند و از دیدگاه این کارشناس، کتابخانه‌ها زمانی کودک‌دوست خواهند شد که:

یکی از عوامل مهم کودک‌گریزی کتابخانه‌ها، کمبود تولید محتوای تازه و بومی برای این گروه سنی است

- کتاب‌های تازه و جذاب به‌طور مستمر به آنها تزریق شود؛

-محیط کتابخانه از حالت رسمی و خشک خارج و به فضایی بازی‌محور تبدیل شود؛

-سپر حمایتی خانواده، مدرسه و جامعه در کنار آن قرار گیرد؛

-تولید کتاب کودک در استان تقویت شود؛

-برنامه‌های فرهنگی مستمر، مسابقات و کارگاه‌ها به‌صورت روزانه برگزار شود.

کتابخانه‌ها؛ فراتر از امانت کتاب

رییس گروه امور فرهنگی و رسانه اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان شمالی در ادامه میزگرد بر لزوم گسترش فرهنگ مطالعه به ویژه در میان نسل جوان تاکید کرد و گفت: اگر می‌خواهیم جامعه‌ای پویا و نسلی اندیشه‌ورز داشته باشیم، کتاب باید بخش جدانشدنی زندگی مردم باشد.

سال‌های گذشته کتاب‌ها از تهران دریافت می‌شد و در اختیار دستگاه‌هایی که درخواست کتاب داشتند قرار می‌دادیم، اما اکنون این روند متوقف شده است

علیرضا افتخاری با بیان اینکه کتابخانه‌ها امروز تنها محل امانت کتاب نیستند، افزود: کتابخانه‌ها کانون‌های فرهنگی تاثیرگذارند و باید با برنامه‌های متنوع، نسل جوان را بیش از پیش به مطالعه نزدیک کنند.

وی بر برگزاری کارگاه‌های کتاب و شعرخوانی و جشنواره‌های سالانه کتاب در استان تاکید کرد و گفت: این برنامه‌ها با استقبال مردم و ناشران روبه‌رو بوده است.

محدودیت‌ها و ضرورت همکاری دستگاه‌ها

با این حال، وی به محدودیت‌های موجود نیز اشاره کرد و افزود: در سال‌های گذشته کتاب‌ها را از تهران دریافت می‌کردیم و در اختیار دستگاه‌هایی که درخواست کتاب داشتند قرار می‌دادیم، اما اکنون این روند متوقف شده است.

وی بر لزوم همکاری همه دستگاه‌های فرهنگی تاکید کرد و گفت: برای سامان‌دهی وضعیت کتابخوانی در جامعه، همه نهادها به ویژه آموزش و پرورش باید پای کار بیایند و زیرساخت‌ها را ارتقا دهند. آموزش و پرورش نهاد اصلی پایه‌گذار رشد و شکوفایی فرزندان ما است.

افتخاری با تاکید بر جایگاه والای کتاب در اندیشه اسلامی، خواستار تولید محتوای فاخر و دسترسی آسان مردم به کتاب شد و افزود: توسعه و حمایت از مراکز مطالعه، راهی برای تربیت نسلی خلاق و بافرهنگ است.

کتابفروش باسابقه بجنورد در ادامه این وضعیت را نگران‌کننده دانست و با تاکید بر اینکه «کتاب چراغ راه است؛ همان‌طور که برای تنفس به هوا نیاز داریم، به کتاب هم نیاز داریم» گفت: ما جلسات بحث و کتابخوانی را راه انداخته‌ایم و همین کارها انگیزه و تحول ایجاد کرده، اما واقعیت این است که کودکان و نوجوانان کمتر به سمت کتابخانه‌ها می‌آیند.

براتعلی حاتمی دلایل کتابخانه‌گریزی کودکان را اینگونه بیان می کند:

۱. سلطه تلفن همراه و فضای مجازی

به گفته این کتابفروش، امروز موبایل و شبکه‌های اجتماعی نخستین رقیب کتاب شده‌اند؛ رقیبی که به‌مراتب جذاب‌تر، سریع‌تر و در دسترس‌تر است.

اگر می‌خواهیم فرهنگ مطالعه بالا برود، باید به سراغ کانون و کتابخانه‌ها برویم

وی افزود: وقتی کودک در چند ثانیه ده‌ها ویدئو می‌بیند، طبیعی است که حوصله خواندن یک کتاب را از دست بدهد.

۲. نبود جذابیت در کتابخانه‌ها و کمبود نیروی متخصص

حاتمی معتقد است که کتابخانه‌ها برای نسل امروز جذابیت کافی ندارند و کتابدار متخصص در مدارس نداریم. معلمان، با همه مسئولیت‌هایی که دارند، نمی‌توانند نقش یک کتابدار حرفه‌ای را ایفا کنند.

وی افزود: اگر پست‌های مشترک تعریف شود و کتابدار واقعی به مدارس برگردد، کودک دوباره با کتاب آشتی می‌کند.

۳. کمبود برنامه‌های تعاملی و تجربه‌محور

حاتمی ادامه داد: کتابخانه‌ها در بسیاری از مناطق هنوز به شکل سنتی اداره می‌شوند؛ میز، قفسه، سکوت و رفت‌وآمد محدود. اما کودکان امروز به فضاهای پویا و مشارکتی نیاز دارند.

به گفته این فعال فرهنگی، کتابخانه اگر فضای ایمن بازی، کارگاه‌های خلاق و فعالیت‌های گروهی نداشته باشد، کودک دلیلی برای حضور نمی‌بیند.

۴. هزینه بالای کتاب و فرسودگی کتابفروشی‌ها

حاتمی به مشکلات جدی صنف خود اشاره کرد و ادامه داد: کتاب‌فروشی‌ها با ریسک بالا کار می‌کنند. با مخارج سنگین، بسیاری از آنها در زیرزمین‌ها و فضاهای کوچک و فرسوده فعالیت دارند. وقتی کتابفروشی نمی‌تواند سرپا بماند، چرخه معرفی کتاب به کودکان هم ناقص می‌شود.

باید برای کودکان فضاهای جذاب، برنامه‌های مشارکتی و کتابدار متخصص فراهم کنیم

وی معتقد است که اگر دستگاه‌های مسئول بخشی از بودجه فرهنگی را صرف خرید و حمایت از کتابفروشی‌ها و تولیدات بومی کنند، این چرخه جان تازه می‌گیرد.

۵. ضعف نظام آموزشی در ترویج مطالعه

به گفته حاتمی، حتی دانشگاه‌ها هم در تشویق به مطالعه نقش خود را از دست داده‌اند و استاد دانشگاه به جای معرفی کتاب، جزوه کپی می‌دهد. دانش‌آموز و دانشجو وقتی منبع را دانلود می‌کند، دیگر سراغ کتاب کاغذی نمی‌رود.

وی با تاکید بر جایگاه کتاب‌فروشان در توسعه فرهنگ مطالعه گفت: کتاب‌فروشی‌ها نمایشگاه دائمی کتاب هستند. ما تلاش می‌کنیم کتاب را به مخاطب برسانیم و از هیچ تلاشی فروگذار نیستیم. اگر حمایت نشویم، کتابفروشی‌ها یکی‌یکی از بین می‌روند و روح اندیشه‌ورزی در جامعه آسیب می‌بیند.

این کتب فروش ادامه داد: نویسندگان و ناشران بومی حتی مجبورند کتاب‌هایشان را به تهران بفرستند تا دیده شوند. کتاب باکیفیت روی دستمان می‌ماند و اگر می‌خواهیم فرهنگ مطالعه بالا برود، باید به سراغ کانون و کتابخانه‌ها برویم. باید برای کودکان فضاهای جذاب، برنامه‌های مشارکتی و کتابدار متخصص فراهم کنیم.

۱۲ روستای پرجمعیت استان بی بهره از کتابخانه

سرپرست کتابخانه‌های عمومی خراسان‌شمالی در ادامه با بیان آماری از وضعیت کتاب در استان گفت: ۱۲ روستای بالای ۲ هزار نفر جمعیت این استان از کتابخانه عمومی بی‌بهره‌اند و نبود این فضاهای فرهنگی یکی از دلایل اصلی کتاب‌گریزی در استان به ویژه در بین کودکان و نوجوانان است.

از مجموع ۷۳ کتابخانه استان، ۴۰ باب در مناطق شهری و ۳۳ باب در مناطق روستایی قرار دارد

علی‌اکبر طهماسبی گفت: بیشتر این روستاها در شهرستان‌های مانه، سملقان و راز و جرگلان قرار دارند و ظرفیت بالایی برای فعالیت‌های فرهنگی و آموزشی دارند.

وی ادامه داد: طبق استاندارد، هر روستای با جمعیت بیش از ۲ هزار نفر باید دارای یک کتابخانه عمومی باشد، اما بسیاری از این مناطق هنوز فاقد چنین فضایی هستند. علاوه بر این، تعداد زیادی روستا با جمعیت بیش از یکهزار و ۵۰۰ نفر نیز نیازمند کتابخانه پیشخوان هستند که امکان امانت کتاب و خدمات فرهنگی را فراهم می‌کند.

۳۳ کتابخانه روستایی برای ۸۰۰ روستا؛ فاصله تا استانداردها

سرپرست کتابخانه‌های عمومی خراسان‌شمالی اظهار کرد: این استان یک میلیون نفری حدود ۸۰۰ روستا و آبادی دارد که تنها ۳۳ روستای پرجمعیت به کتابخانه عمومی دسترسی دارند.

وی عنوان کرد: از مجموع ۷۳ کتابخانه استان، ۴۰ باب در مناطق شهری و ۳۳ باب در مناطق روستایی قرار دارد. با توجه به اینکه ۴۴ درصد جمعیت استان در روستاها سکونت دارند، نیاز به توسعه کتابخانه‌های روستایی و ایجاد پایگاه‌های فرهنگی بیش از پیش احساس می‌شود.

کتاب‌گریزی؛ مجازی‌گرایی و جذاب نبودن کتاب‌ها

طهماسبی با اشاره به آمار ۵۳ هزار عضو فعال کتابخانه‌های استان گفت: تنها ۶.۷ درصد جمعیت استان عضو کتابخانه‌ها هستند و این فاصله تا استاندارد جهانی نشان‌دهنده کتاب‌گریزی نسبی است.

تنها ۶.۷ درصد جمعیت استان عضو کتابخانه‌ها هستند

وی تصریح کرد: از جمله دلایل این موضوع، حضور گسترده کودکان و نوجوانان در فضای مجازی، جذاب نبودن کتاب‌ها، نبود فضای مناسب و دل‌نشین در کتابخانه‌ها و کمبود فعالیت‌های فرهنگی جذاب در روستاها است. نهاد کتابخانه‌ها در سال گذشته سه کتابخانه را بازآفرینی و شاداب‌سازی کرده تا کودکان و نوجوانان جذب این فضاها شوند.

سرپرست کتابخانه‌های عمومی خراسان‌شمالی تاکید کرد: کتابخانه‌ها تنها مراکز فرهنگی در بسیاری از روستاها هستند و برای افزایش علاقه کودکان و نوجوانان به مطالعه، همکاری نهادها و سازمان‌ها ضروری است. تجهیز و جذاب‌سازی کتابخانه‌ها، ایجاد کتابخانه پیشخوان در روستاها و فعالیت‌های فرهنگی جانبی می‌تواند نقش مهمی در کاهش کتاب‌گریزی در استان داشته باشد.

روز کتاب و کتابخوانی ۱۴۰۴، فرصتی طلایی برای یادآوری اهمیت مطالعه و تقویت فرهنگ کتابخوانی در ایران است.

این روز در ۲۴ آبان ماه و به یاد علامه طباطبایی نامگذاری شده است و به عنوان نماد ترویج دانش، معرفت و فرهنگ مطالعه شناخته می‌شود.

آخرین خبر خراسان شمالی در اینستاگرام : https://instagram.com/bojnord_today