سنت‌های رمضانی مردم قم در سال‌ها پیش؛ کلوخ اندازون تا اوهی اوهی

ايسنا

بروزرسانی 1400/01/26 - 11:30

سنت‌های رمضانی مردم قم در سال‌ها پیش؛ کلوخ اندازون تا اوهی اوهی

ايسنا/ آيين و رسوم رمضاني مردم قم از گذشته دور تا به امروز، سرشار از معنويت و مهرباني و انفاق بوده است آيين‌هايي که با کلوخ‌اندازي و خانه تکاني آغاز و با بدرقه ماه مبارک به پايان مي‌رسد.

ماه مبارک رمضان، ماه مبارک رمضان، ماه برکت و آشتي و مهر و دلباختن بندگان به ذات احديت است؛ ماهي که هر لحظه آن جايگاه قرب است و هر نفس آن نعمت و حسنات؛ رمضان پربرکت‌ترين ماه سال است و آغوش بازش بيکران.
قم، شهر تاريخي و اساطيري است که اسطوره‎هاي علم و تهذيب و اخلاق و حديث و امامزادگان آسماني را در دل خود جاي داده است و به حق است که از گذشته تا کنون، رسوم و آدابي شيرين را به نسل‎هاي امروزينش تقديم دارد ولي آنچنان که در همه آفاق گيتي، رنگ و بوي تکرار فنون جديده را به خود گرفته است، بسياري از اين سنن دل نشين جاي خود را به عادات امروزي داده است. اما در اين مقال، برگ‎هايي از سنن قديمه رمضاني مردم اين شهر را با مخاطبان قرآني واگويه مي‎کنيم.

کلوخ‌اندازان
اين رسم، به منزله آغاز ماه مبارک است که در آخرين جمعه ماه شعبان انجام مي‎گرفت؛درست است که کوويد19 بين مردم در يک سال گذشته جدايي انداخته است ولي دانستن آنچه در اين شهر رايج بوده خالي از لطف نيست.
در مراسم کلوخ اندازون که با نام‌هاي ديگري چون کلاخ اندازان هم شناخته مي‌شود مردم قم در آخرين جمعه ماه شعبان، در منزل بزرگان اقوام و يا امکان مقدس و يا تفريحي جمع شده و ساز و نقاره مي‎زدند؛ مردم قم به حدي عاشق اين ماه بودند که پيش از ماه در اين مراسم به جشن و چوب بازي و پايکوبي مي‌پرداختند و بعد از آن هر کس کلوخي را برمي‌داشت و به نيت برآورده شدن حاجات کلوخ را در آب شفاف خندق مي‌انداختند؛ ديرينه مردم قم معتقد بودند آب شفاف حاجت مي‌دهد و آب شدن کلوخ در آب همانند رفع مشکلات است.

خانه تکاني رمضان
عادات ديرينه مردم قم از جايگاه ديني آنها بر مي‎خواست؛ جايي که دين را با مليت در هم مي آميختند و خانه تکاني عيد و رمضان را براي خود فرض مي‎گرفتند؛ مردم قم پيش از ماه رمضان به حدي براي اين ماه لحظه شماري مي‎کردند که علاوه بر خانه دل، خانه‎هاي خشتي و گلي خود را نيز به رنگ زيبا و خوش عطر آب و جارو مصفا مي‎کردند. نظافت منزل، تنها کاري نبود که مردم در اين ايام به آن ملزوم مي‎شدند بلکه آنها به تنظيف تکايا و مساجد و حسينيه‌ها و حتي مغازه‌ها و اماکن عمومي از جمله حتي حمام‌هاي عمومي از جمله رسومي است که امروزه نيز رايج است،‌ اما در گذشته از رونق بيشتري برخوردار بوده است. جالب آنکه اين کار قبل از شروع ماه رمضان و بيشتر توسط دختران دم بخت انجام مي‌شد چون اعتقاد بر اين بود دختراني که اين کار را انجام مي‌دهند بخت آن‌ها زودتر باز مي‌شود. گرفتن روزه پيشوازي در سه روز آخر يا روز آخر شعبان و اعزام مبلغ و مروج ديني از سوي مراجع نيز از ديگر رسومي است که در آستانه اين ماه انجام مي‌شد.

سحرخواني
سحرخواني، بخش عمده خاطرات زيبايي همه مردم قم بلکه مردم ايران زمين است از ماه رمضان؛ جايي که خوش خوانان شهر بر ماذنه‏‌هاي مساجد با صدايي زيبا و رسا، از دلدادگي خود به خداوندگار خود مي‎خواندند و مردمي که با صداي آنها به نماز شب مي ايستادند و کم کم خود را براي سحر آماده مي‎کردند؛ در سالهاي نه چندان ديرين صداهاي آشنايي از راديو و رسانه‎ها پخش مي شد که شايد تنها صدايي بود که مردم قم از راديوهاي خود مي شنيدند.
با توجه به اينکه در قديم بلند مرتبه سازي مرسوم نبود و مردم نيز با احشام و درشکه رفت و آمد داشتند، افرادي که صداي رسايي داشتند بالاي مناره‌ها رفته و مي‌خواندند که اصطلاحاً به آن «پيش خواني» مي‌گفتند؛ اين عمل تا يک ساعت پيش از اذان انجام مي‎شد و پيشخوان به بيان اشعار مذهبي و مداحي و دعاي سحر مشغول مي‎شد. آنها يا از طريق حضور در ماذنه مساجد و يا با طبالي و عده‌اي هم فانوس به دست چند همسايه از سمت راست و چند همسايه سمت چپ خود را بيدار مي‌کردند. اين رسم با کوبيدن درب منازل همسايه و اقوام ادامه يافت تا اينکه تک زنگ‎هاي تلفن، جاي اين رسم را گرفت.

فاتحه‌خواني زنان
در گذشته اين شهر، رسومي پابرجا بود که البته امروز رنگي از آن باقي نمانده است؛ چنانکه زنان قمي پس از اداي فريضه واجب صبح، براي ذکر فاتحه براي اموات به قبرستان نو و شيخان رفته و بعد از بازگشت براي قرائت قرآن منزل يکي از خانم‌ها مي‌رفتند؛ همچنين هنگام ظهر با شنيدن اذان ظهر به منظور اداي فريضه نماز به حرم مطهر رفته و دعاي ماه رمضان مي خواندند.

جوشن‌خواني
اهالي آسماني شهر اهل بيت(ع) اعتقادات رمضاني خاصي داشتند؛ آنها از ديرباز مهر و محبت و اعتقاد به اهل بيت(ع) را به قرآن کريم گره مي‎زدند و اين ماه را بهترين فرصت براي رسيدگي به احوالات درون مي‎دانستند؛ مردم قم اعتقاد عجيبي به خواندن دعاي جوشن کبير داشته و همچنين همه معتقد بودند با هر وضعيتي در خانه‌هايشان به‌منظور خبر کردن همديگر در پشت بام‌ها اذان مي‌گفتند.

تغذيه مردم در رمضان
در گذشته ‎هاي ديريني و حتي نزديک نمک، آب جوش و خرما اجزاي اصلي هنگام افطار بوده و هندوانه جز جدايي ناپذير سفره افطار و پس از افطار بود، گرما و عطش طاقت فرساي مردم را از بين مي برد؛ قوت غالب مردم قم در هنگام افطار آب‌دوغ خيار و در هنگام سحر آبگوشت بود، خاطرنشان مي‌کند: در زمان قديم، خوردن پلو و خورشت مانند امروز متداول نبود و مردم بعد از خوردن آب دوغ خيار و هندوانه به شب نشيني مي‌رفتند؛ البته سردي آب دوغ را با خرما و قتو و شيره برطرف مي‎کردند.
از جمله تغذيه‏ هاي ماندگار مردم قم مي‎توان به تهيه شيريني سنتي با نام کسمه که در آن از خرما، کشمش و انگور استفاده مي‌شد اشاره کر که به جاي شيريني مصنوعي براي شيرين کردن آن از عسل، شيره و ... استفاده مي‌کردند؛ اين شيريني از جمله خوراکي‌هاي سنتي مخصوص اين ماه در قم بود. اما غذاي اصلي مردم قم در ماه رمضان و بيشتر ايام سال، آبگوشت بود که اين غذا به دليل مواد غذايي که در خود داشت به اصطلاح قمي‌ها بن دل آنها را مي‎گرفت مانع گرسنگي در طول روز مي‏ شد.
معمولاً روز آخر ماه شعبان به پخت نان خانگي براي رمضان اختصاص داشت؛ از گذشته نان‌ مردم قم در ماه رمضان پرماه تر پخته مي‎شد؛ البته نان خانگي مردم نيز با مواد غذايي چون حلوا ارده و ارده شيره در افطار صرف مي‎شد. شربت زعفران به همراه تخم شربتي هم نوشيدني مردم قم در افطار رمضان بود که آنها را از تشنگي روز نجات مي‌داد و نشاط‌ آفرين نيز بود.

شب نشيني رمضاني
اجزاي نوستالژيک خاطرات رمضاني در هم گره مي‎خورد تا آنجا که مردمي که نه با موبايل و نت و تلگرام و اينستاگرام و دورهمي و خندوانه و سريال هاي رمضاني اين سوي و آن سوي آب در خانه‎هاي خود حبس مي‎شدند رسم زيباي صلحه ارحام را در منازل دوستان و اقوام و بزرگان به خصوص پدر و مادر به جاي آورده و تا پاسي از شب در کنار هم اوقات مي‎گذراندند؛ آنچنان که کارشناسان قم شناس گويند: «شب نشيني مردم تا پاسي از شب طول مي‌کشيد و زولبيا، چاي و شيريني بسته به شرايط و طبقه اجتماعي که به آن تعلق داشتند عمده پذيرايي مردم در شب‌هاي رمضان بود که به اصطلاح به آن « شب چره» مي‌گفتند؛ سپس به خانه‌ها بر مي‌گشتند و زنان دو سه ساعت قبل از سحر براي آماده کردن غذا بيدار مي‌شدند.»

کله پاچه خوري به نيت قصاص قاتل مولا
يکي از رسوم ديرينه مردم که تا امروز نيز پا برجاست رسم حنابستن و تهيه و پخش کله پاچه گوسفند در شب ۲۷ رمضان بود؛ البته در گذشته مردم به‌منظور زياد شدن روزي در مسجد امام حسن عسکري(ع) جمع مي‌شدند و زنان و مردان کيسه‌هاي حنا با خود مي‌بردند و حنا مي‌بستند.

آهنگ افطار و سحر با صداي توپ
همه چيز تکنولوژي هم هميشه بد نيست؛ يکي از موارد مثبتش در تعيين وقت و اطلاع رساني است؛ به ساني که در گذشته که مردم از ساعت و رسانه محروم مي بودند با صداي توپي که در رودخانه قم رود که قم را به دو نيمه تقسيم کرده است لحظه سحر و اذان را اعلام مي کردند. اين توپ را نزديک ميدان نو يا شهيد مطهري فعلي مي آوردند و افطار و سحر را با آن صداي مهيب، اطلاع رساني مي کردند؛ برخي ديگر نيز به حسب پاداش اخروي طبل در دست مي گشتند و براي بهره برداري از پاداش معنوي و اخروي با صداي طبل، مردم را از ساعت اذان مطلع مي کردند.
شهر قم نيز همچون ساير شهرهاي کشور، آئين و رسوم خاص در استقبال، گذران و وداع با ماه مبارک رمضان دارد که در زير به آن‌ها اشاره مي‌شود.

سنت اطعام نيازمندان
اين رسم زيبا از گذشته در قم رونق داشته است که مردم نيکوکار آخرت طلب، از ماه خود آنچه داشتند را براي تقسيم رزق در روي زمين و در بين مردمي تهي دست شهر به صحنه مي آوردند؛ مردم نيکوکار به رسم ديرينه مولا، به شکلي ناشناس اين غذاها را به فقرا مي‌رساند.
افطاري دادن به اقوام و خويشان و مستمندان نيز از ديگر رسومي است که هنوز در اين شهر و شهرهاي ديگر ساري و جاري است.

خرماگرداني براي اطعام روزه‌داران
از ديگر رسوم جالب توجه مردم اين شهر، خرماگرداني بود که براي اطعام روزه داران انجام مي‏ شد؛ در مساجدي که قبل از افطار نماز جماعت برپا مي‌شود بعد از اتمام نماز، عده‌اي با در دست داشتن افطاري مختصري مثل خرما، روزه روزه‌داران را باز مي‌کردند و اين کار هنوز هم در بعضي از مساجد قم رايج است. اما در مساجدي که پيش از نماز افطار مي‎کردند نيز همين افطاري مختصر در بين مردم پخش مي شد.
پختن و پخش آش‌هاي مثل قنبيد(کلم‌قمري) و شله‌زرد نذري، بازديد از اقوام و بزرگان، برپايي مجلس ترتيل خواني قرآن، عيادت از بيماران و ... نيز از کارهاي ديگري است که اهل قم در ماه مبارک انجام مي‌دهند.

ساعات کار در رمضان
شهر قم از شهرهايي است که مردم آن از گذشته با زراعت و خشت سازي و صنايع مرتبط با مسکن و... ارتزاق مي ‏کردند و در سال‌هايي که گرماي تابستان بر رمضاني تر شدن روزها مي‎افراييد مردم مجبور بودند که براي گذران زندگي کارهاي بسيار سنگيني از جمله خاک‌برداري، اره‌کشي، زغال سوزاني و ...را انجام دهند که به حسب اينکه ممکن بود به روزه آنها و ديگران آسيب وارد کند، اين مشاغل پس از افطار دنبال مي‎شد ولي مشاغلي که در کارگاه‎هاي بازاري و غير بازاري انجام مي‎شد، با تغيير ساعات کار در همان روز انجام مي شد؛ زراعت کاران هم ساعات کار خود را به نيمه شب و اوايل روز مي کشاندند ولي قصه براي خوشه چينانان و دروکاراني که عمدتا مشاغل فصلي و کارگري داشتند متفاوت بود؛ آنها مجبور بودند با ارده شيره و هندوانه از لحظه اذان صبح تا نيمه‎هاي روز را در مزارع بگردند و درو کنند.

جشن اوهي اوهي در نيمه ماه مبارک
يکي از رسوم مردم قم در ماه رمضان، برگزاري جشن اوهي اوهي بود که در شب تولد خجسته امام مجتبي‌(ع) از سوي مردم به خصوص جوانان به پاداشته مي‎شد؛ در اين شب مردم سرور و شادماني مي‌پرداختند و چوب بازي و پايکوبي از جمله کارهايي بود که در اين شب انجام مي‌شد.

تعزيه خواني ليالي قدر
از ديگر سنن مردم قم در ماه رمضان مي‎توان به برگزاري تعزيه در شب‌هاي قدر اشاره کرد که از مهم‌ترين رسوم قمي‌ها است؛ از گذشته تا کنون تعزيه خوانان از جايگاه بسيار مهمي در شهر قم برخوردار بودند زيرا آنها تنها هنرمندان مذهبي بودند که تاريخ اسلام را براي مردم بازسازي مي‎کردند و از طرفي مهمترين بخش سرگرمي مردم آن زمان را به خصوص زنان و جوانان و پيران را تشکيل مي‎دادند؛ البته در شب‌هاي قدر علاوه بر مراسم ويژه اين شب‌ها مثل خواندن قرآن، دعا و مناجات و عزاداري که با حضور مردم در امامزاده و اماکن مذهبي انجام مي‌شد تعزيه نيز به اجرا درمي‌آمد؛ پخت حلوا در برخي روستاهاي قم نيز از ديگر رسوم قمي‌ها در شب قدر است.

روزه‌داران کوچک
از ديگر رسوم ديگر مردم قم آن است که در آخر ماه رمضان و روز عيد فطر به کودکان و نوجواناني که در طول ماه مبارک روزه کله‌گنجشکي گرفته‌اند براي تشويق آن‌ها از طرف بزرگ‌ترها هديه‌اي به آن‌ها داده مي‌شود. مردم قم در روز عيد فطر پس از اقامه نماز عيد به خانه مراجع، علما و بزرگان، اقوام و آشنايان خود مي‌رفتند و شکر آنکه توفيق انجام طاعات اين ماه را داشته‌اند را به جا مي‌آورند؛ البته قمي‌ها در استقبال از ماه خدا نيز رسوم جالبي داشتند.

مراسم آشتي‌کنان
يکي از سنن متعالي ماه رمضان در قم، مراسم آشتي‌کنان بود که در قم رواج و رونق خاصي داشت؛ اين رسم به حدي فراگير بود که مردم و خانواده‎هايي که از کينه‌هاي ديرين رنج مي‎بردند منتظر ماه رمضان مي‎شدند که آتش اين کينه در سفره افطار مهماني شب نشيني رمضاني در منزل يکي از بزرگان خاموش شود؛ ماه رمضان يکي از ايامي بود که مردم اين شهر تمام کينه‎ها و دشمني را در بين خود از بين مي‎بردند.
در اين مراسم قبل از آغاز ماه مبارک بزرگان به سراغ کساني که با هم کدورتي دارند مي‌روند و آن‌ها را براي ورود به ماه رمضان، آشتي مي‌دهند و اعتقاد دارند کساني که با وجود کينه وارد اين ماه شوند، عبادتشان مورد قبول قرار نمي‌گيرد و روزه آن‌ها متعلق به شيطان است.

بدرقه ماه رمضان
مردم قم اين ماه را هميشه به شادي و سرور و آشتي و صلح کنان و جشن مي‎گذراندند و به همين دليل بود و به جاي سختي روزه گيري مردم، هميشه اوقات خود را به شادي و مناجات سر مي‎کردند؛ يکي از رسوم آخر ماه مردم قم، رسم حمام و غسل عيد بود.همچنين آشي به نام «آش روزه» يا «آش بدرقه» پخته مي‌شد.
مردم قم در آخرين روزهاي ماه رمضان دسته دسته به مناطق مختلف مي‏ رفتند و براي مشاهده ماه شوال با هم رقابت مي‎کردند؛ اگر از سوي علما، روز عيد مشخص مي‎شد مردم عيد رمضان را برگزار مي‏‎کردند و در نماز پرشکوه حرم مطهر و با حضور مراجع شرکت مي‎کردند؛ فطريه و بازديد از اقوام و صله رحم، عيادت از بيماران و... از سنن عيد فطر بود که خوشبختانه امروز نيز به بخش مهمي از اين سنن عمل مي‌‏شود.