فراز و فرود تولید علم در سالی که گذشت؛ جایگاه جهانی ایران و رقبا

 رتبه علمی کشورها از نظر تعداد مقالات منتشرشده در پایگاه‌های علمی بین‌المللی، یکی از معیارهای ارزیابی فعالیت‌های پژوهشی در سطح جهانی است. این شاخص نشان‌دهنده میزان فعالیت پژوهشی در هر کشور و نقش آن در گسترش دانش جهانی است. هرچند «تعداد مقالات» به‌تنهایی معیار کاملی برای سنجش کیفیت پژوهش‌ها محسوب نمی‌شود، اما می‌تواند تصویری کلی از میزان مشارکت علمی کشورها و روند رشد یا افت آن‌ها در حوزه‌های مختلف علمی ارائه کند.

اغلب مقالات علمی منتشر شده توسط پژوهشگران در پایگاه‌های «اسکوپوس» و «وب آو ساینس» (WoS) نمایه می‌شوند. با نمایه شدن یا indexing، مقالات علمی در این پایگاه‌ها ثبت و در دسترس سایرین قرار می‌گیرد. با وجود این‌که این دو پایگاه به طور رسمی رتبه‌بندی کشورها را بر اساس انتشارات علمی ارائه نمی‌دهند؛ ولی تحلیل داده‌های آن‌ها امکان بررسی جایگاه علمی کشورها را فراهم می‌کند. رتبه‌بندی کشورها بر اساس انتشارات علمی به طور رسمی یک بار در سال توسط پایگاه «سکیمگو» (Scimago) و بر اساس داده‌های اسکوپوس انجام می‌شود.

در سال‌های اخیر، روند انتشارات علمی ایران دستخوش تغییراتی شده است و در سال گذشته افت رتبه علمی ایران خبر ساز بود. بر همین اساس با شروع سال جدید به بررسی وضعیت علمی ایران از نظر انتشارات علمی در پایگاه‌های اسکوپوس و وب آو ساینس و آخرین رتبه علمی ایران در پایگاه سکیمگو می‌پردازیم.

ایران چه جایگاهی در جهان دارد؟

بر اساس آخرین داده‌ها؛ ایران در سال ۲۰۲۳ در پایگاه اسکوپوس رتبه شانزدهم و در پایگاه وب آو ساینس رتبه هفدهم دنیا را دارد.

انتشارات علمی ایران در پایگاه اسکوپوس در سال ۲۰۲۳ یک رتبه کاهش یافت. اولین خبرها در مورد کاهش رتبه علمی ایران در اسکوپوس در بهار ۱۴۰۳ منتشر شد.

ایران از سال ۲۰۰۵ از نظر مقالات منتشرشده در پایگاه اسکوپوس روند روبه رشدی داشت؛ به طوری که توانسته بود از رتبه ۳۴ به جایگاه پانزدهم در دنیا برسد. از سال ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۲ رتبه ۱۵ حفظ شد و در سال ۲۰۲۳ پس از چهار سال درجا زدن، رتبه علمی ایران در اسکوپوس یک رتبه کاهش یافت.

کاهش رتبه همزمان با کاهش تعداد مقالات

این افت رتبه علمی با کاهش انتشارات علمی ایران نیز همراه بوده است. در طول تاریخ اسکوپوس، روند انتشار مقالات علمی ایران، گاه با شیب زیاد و گاه با شیب اندک، ولی همواره صعودی و در حال افزایش بود؛ ولی در سال ۲۰۲۳ برای اولین‌بار انتشارات علمی ایران کاهش یافت و پژوهشگران ایرانی بیش از ۴ هزار و ۳۰۰ مقاله کم‌تر از سال ۲۰۲۲ منتشر کردند. تعداد مقالات ایران در سال ۲۰۲۲ حدود ۷۹ هزار و ۳۰۰ مقاله بود که در ۲۰۲۳ به حدود ۷۵ هزار مقاله رسید.

این اتفاق نشان می‌دهد که کاهش رتبه ایران، تنها به خاطر عملکرد بهتر و سرمایه‌گذاری بیشتر کشورهای رقیب نبوده؛ بلکه پژوهشگران ایرانی در سال ۲۰۲۳ مقالات کم‌تری در پایگاه اسکوپوس منتشر کرده‌اند.

وقتی جایگاه اول در منطقه از دست رفت

ایران از سال ۲۰۱۱ تا سال ۲۰۲۲ در بین کشورهای منطقه رتبه اول را داشت ولی در سال ۲۰۲۳ پس از حدود ۱۲ سال پیشتازی در منطقه و سال‌ها پس از این‌که فاصله خود را با ترکیه به عنوان رقیب سنتی خود در منطقه افزایش داده بود، جایگاه اول خود را در منطقه از دست داد و به رتبه دوم منطقه از نظر مقالات منتشر شده در پایگاه اسکوپوس تنزل یافت.

در حال حاضر رتبه‌بندی سکیمگو در سال ۲۰۲۳ که بر اساس داده‌های اسکوپوس انجام می‌شود، نشان می‌دهد که ترکیه با رتبه پانزدهم در جایگاه اول منطقه و ایران با رتبه شانزدهم در جایگاه دوم منطقه قرار گرفته است. عربستان نیز که در سال‌های اخیر با شتاب زیاد در حال افزایش تعداد انتشارات علمی و رتبه علمی خود است، فاصله خود را با رقبای منطقه‌ای کاهش داده و در سال ۲۰۲۳ به رتبه ۱۸ جهان رسیده است.

ثبات سه ساله ایران در وب آو ساینس

در سال ۲۰۲۱ رتبه علمی ایران با یک پله کاهش از جایگاه شانزدهم دنیا به هفدهم رسید و از همان سال تا کنون برای سه سال متوالی در جایگاه هفدهم باقی مانده است.

بررسی روند تعداد مقالات منتشر شده در وب آو ساینس در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که در سال ۲۰۲۳ در این پایگاه اطلاعاتی نیز تعداد مقالات منتشر شده ایران روندی نزولی پیدا کرده است و پژوهشگران ایرانی در این سال حدود ۷ هزار مقاله کم‌تر از سال ۲۰۲۲ منتشر کرده‌اند.

بررسی روند جایگاه کشورهای منطقه در پایگاه وب آو ساینس در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که رقابت اصلی بین ایران و ترکیه در جریان بوده و برخی سال‌ها ترکیه و برخی سال‌ها ایران در جایگاه اول منطقه از نظر مقالات منتشر شده در پایگاه وب آو ساینس قرار داشتند. ولی عربستان که در سال ۲۰۱۰ در جایگاه پنجاهم دنیا قرار داشت، با رشد بی سابقه‌ای در انتشار مقالات علمی در این پایگاه توانسته در سال ۲۰۲۳ به جایگاه ۱۸ دنیا برسد.

وضعیت فعلی انتشارات علمی ایران و پیش‌بینی آینده

رتبه‌بندی علمی کشورها همیشه با یک فاصله زمانی انجام می‌شود چرا که فرآیند انتشار مقالات طولانی است و بسیاری از مجلات ماه‌ها طول می‌کشد تا آن را منتشر کنند. همچنین نمایه شدن در پایگاه‌های علمی نیز زمان‌بر است. به همین دلیل با وجود این‌که سال ۲۰۲۴ به پایان رسیده است، در این گزارش آمار انتشارات در سال ۲۰۲۳ که نهایی شده است را مورد بررسی قرار دادیم.

با این وجود برای اینکه چشم‌اندازی از وضعیت انتشارات علمی کشور داشته باشیم در این بخش از گزارش داده‌های دو پایگاه وب آو ساینس و اسکوپوس را بررسی می‌کنیم. ذکر این نکته ضروری است که داده‌های ۲۰۲۴ تا ماه‌های آینده دستخوش تغییر (هرچند اندک) خواهند شد.

یک رتبه کاهش دیگر در اسکوپوس

بررسی انتشارات علمی پایگاه اسکوپوس در سال ۲۰۲۴ تا زمان نگارش این گزارش، نشان می‌دهد که پژوهشگران ایرانی ۷۶ هزار و ۶۲۶ مقاله منتشر کرده‌اند.

با وجود این‌که این میزان انتشارات در مقایسه با سال ۲۰۲۳، حدود هزار و ۶۰۰ مقاله بیشتر است ولی افت شدید تعداد مقالات در سال ۲۰۲۳ هنوز جبران نشده است و ایران با یک پله افت رتبه مجدد در جایگاه هفدهم دنیا قرار می‌گیرد. ترکیه نیز در رتبه پانزدهم و عربستان نیز در رتبه هجدهم پس از ایران قرار دارند.

دوباره به جایگاه اول منطقه برمی‌گردیم؟

روند افزایش انتشارات علمی در ترکیه و عربستان ادامه دارد و تاکنون ترکیه نزدیک به ۳ هزار و ۹۰۰ مقاله بیشتر از ۲۰۲۳ منتشر کرده است و تعداد مقالات منتشر شده عربستان نیز حدود ۱۰ هزار و ۹۰۰ مقاله بیشتر از ۲۰۲۳ بوده است. بنابراین به نظر می‌رسد ایران در سال ۲۰۲۴ نیز نتواند به جایگاه اول منطقه دست پیدا کند.

حفظ رتبه هفدهم وب آو ساینس برای چهارمین سال

بررسی مقالات منتشر شده در وب آو ساینس نیز در سال ۲۰۲۴ نشان می‌دهد که ایران با انتشار نزدیک به ۶۸ هزار و ۶۰۰ مقاله باز هم در جایگاه هفدهم جهان قرار گرفته است. این در حالی است که ترکیه و عربستان به ترتیب رتبه چهاردهم و شانزدهم را دارند.

روند کاهشی تعداد مقالات ایران در پایگاه وب آو ساینس هنوز ادامه دارد و در ۲۰۲۴ پژوهشگران ایرانی نزدیک به ۱۵۰۰ مقاله کم تر از ۲۰۲۳ منتشر کرده‌اند. تاکنون ترکیه ۱۰ هزار و ۶۰۰ مقاله و عربستان حدود ۷ هزار و ۴۰۰ مقاله بیشتر از سال ۲۰۲۳ منتشر کردند. این اولین بار در طول تاریخ است که تعداد مقالات عربستان از مقالات ایران بیشتر شده و ایران به جایگاه سوم منطقه تنزل یافته است.

چرا مقالات ایران کاهش یافت؟

کاهش تعداد مقالات علمی ایران در سال‌های اخیر تحت تأثیر عوامل متعددی بوده است. محدودیت‌های مالی و کاهش بودجه‌های پژوهشی، افزایش نرخ ارز و تورم، و فرسودگی تجهیزات تحقیقاتی، مسیر انجام پژوهش‌های علمی را دشوارتر کرده است. در کنار این مسائل، به نظر می‌رسد مهاجرت دانشگاهیان، کاهش انگیزه پژوهشگران، و محدودیت‌های ایجادشده در همکاری‌های علمی بین‌المللی نیز نقش مهمی در این روند نزولی داشته‌اند.

در کنار این چالش‌ها فضای علمی کشور نیز با تغییراتی مواجه بوده است. در سال‌های اخیر انتقادات و تبلیغات منفی در مورد «مقاله‌نویسی» افزایش یافته است.

برخی معتقدند که تاکید بیش از حد بر مقاله‌نویسی فایده‌ای برای جامعه نداشته است و ما نیازمند تحقیقات علمی مسئله‌محور برای رفع مشکلات جامعه هستیم. این در حالی است که کمیت و کیفیت انتشارات علمی، در تضاد با یکدیگر نیستند. در بسیاری از کشورها، رشد تعداد مقالات علمی همراه با بهبود کیفیت آن‌ها رخ داده است. بنابراین، کاهش انتشارات علمی می‌تواند نشانه‌ای از کاهش کلی فعالیت‌های پژوهشی باشد.

درست است که تعداد انتشارات علمی تصویر کاملی از وضعیت علمی کشور ارائه نمی‌دهد و کاهش یا افزایش تعداد مقالات، به‌تنهایی تأثیر مستقیمی بر زندگی روزمره مردم ندارد، اما روند نزولی انتشارات علمی نشان‌دهنده تحولات عمیق‌تری در زیر پوست جامعه علمی کشور است؛ تحولاتی که نیازمند بررسی دقیق و سیاست‌گذاری‌های موثر برای اصلاح مسیر علمی کشور هستند.