چهره پنهان انسان‌تبار اسرارآمیز دنیسووا سرانجام آشکار شد

زوميت

بروزرسانی 1404/04/08 - 16:00

چهره پنهان انسان‌تبار اسرارآمیز دنیسووا سرانجام آشکار شد

زومیت/ فسیلی از چین، راز چهره‌ی دنیسوواها را آشکار کرد. این انسان‌نمای غول‌پیکر، گسترده در آسیا، تابه‌امروز تنها از روی دی‌ان‌ای شناخته می‌شد.

تا همین اواخر، انسان‌تباران دنیسووا فقط یک نام ژنتیکی بودند؛ گروهی از انسان‌های باستانی که نشانی از چهره‌شان در دست نبود. اما حالا، جمجمه‌ای بزرگ از شمال شرق چین پرده از ظاهر این گونه‌ی مرموز برداشته است. ترکیبی از تحلیل‌های پیشرفته‌ی پروتئینی و ردیابی دی‌ان‌ای میتوکندریایی، نشان داده که این فسیل، با عنوان «مرد اژدهایی»، در حقیقت به گونه‌ی دنیسوواها تعلق دارد.

تیمی به سرپرستی چیائومی فو در پکن با بررسی پروتئین‌ها و دی‌ان‌ای به‌جامانده از فسیل مرد اژدهایی، توانستند ارتباط آن را با دنیسوواها اثبات کنند. پیش‌تر نیز برخی پژوهشگران درباره‌ی ارتباط این فسیل با دنیسوواها گمانه‌زنی کرده بودند.

بررسی ساختار جمجمه‌، نشان می‌دهد دنیسوواها احتمالاً اندامی تنومند و جثه‌ای بزرگ داشته‌اند. بنس ویولا، انسان‌شناس در دانشگاه تورنتو، می‌گوید: «وزن بدون چربی بدن آن‌ها شاید به حدود ۱۰۰ کیلوگرم می‌رسیده و این اندازه، در میان انسان‌تباران پیشاتاریخی چشمگیر است.»

پیشینه‌ی شناخت دنیسوواها به سال ۲۰۱۰ بازمی‌گردد؛ زمانی که دانشمندان در غاری در سیبری، تکه‌ای از استخوان انگشت را کشف کردند که ژنوم آن با هیچ‌یک از گونه‌های شناخته‌شده‌ی انسانی هم‌خوانی نداشت. همین داده‌ی ژنتیکی، پایه‌ی شناسایی گونه‌ای تازه شد که بعدها دنیسووا نام گرفت.
در ادامه، ردپای ژنتیکی دنیسوواها در دی‌ان‌ای جمعیت‌هایی در جنوب شرق آسیا و ملانزی نیز کشف شد. به‌نظر می‌رسد تا ۵ درصد از ژن‌های این مردمان به دنیسوواها می‌رسد که نشانه‌ای از گستردگی جغرافیایی این انسان‌تباران است.

از آن زمان، جست‌وجوی فسیل‌های دنیسووایی هم در میدان‌های کاوش و هم در آرشیوهای موزه‌ها آغاز شد. چند فسیل تأییدشده، از جمله نمونه‌هایی مانند فک پایینی کشف‌شده در غار بایشیا در فلات تبت و استخوان فکی از کانال پنگهو در سواحل تایوان شناسایی شدند، اما بیشتر این فسیل‌ها ناقص بودند و اطلاعات چندانی درباره‌ی ظاهر دنیسوواها ارائه نمی‌دادند.

در مقابل، فسیل‌هایی در آسیا کشف شده‌اند که ساختاری کامل‌تر داشتند، اما به‌دلیل فقدان شواهد مولکولی، نسبت‌دادن قطعی آن‌ها به دنیسوواها امکان‌پذیر نبود. جمجمه‌ی بزرگ کشف‌شده در شهر هاربین چین که در سال ۲۰۲۱ رونمایی شد، یکی از مهم‌ترین نمونه‌ها بود؛ فسیلی حجیم با استخوان ابروی برجسته و حجمی از مغز که با انسان‌های امروزی برابری می‌کند. این فسیل با قدمتی دست‌کم ۱۴۶ هزار سال، توسط کاشفانش مرد اژدهایی یا هومو لونچی (Homo longi) نامیده شد.

بسیاری از محققان براساس موقعیت جغرافیایی، قدمت تخمینی و ویژگی‌های فیزیکی، احتمال دنیسووایی بودن این جمجمه را مطرح کرده بودند. ویولا نیز از جمله افرادی بود که آن را نمونه‌ای امیدوارکننده می‌دانست. او می‌گوید: «این جمجمه از همان ابتدا نشانه‌های درستی داشت. مکان، زمان و ساختار مناسب برای اینکه یک دنیسووا باشد.»

استخراج دی‌ان‌ای از استخوان مرد اژدهایی نتیجه‌ای در پی نداشت، اما بررسی پروتئین‌ها به کشف ۹۵ نوع مولکول منجر شد که سه مورد از آن‌ها مختص دنیسوواها بود. برای تأیید این کشف، گروه فو جرم دندانی روی دندان‌های جمجمه را آزمایش کردند و موفق شدند مقدار بسیار اندکی از دی‌ان‌ای میتوکندریایی را به‌دست آورند؛ ماده‌ای که از طریق مادر منتقل می‌شود و مقداری اندک از آن نیز برای شناسایی گونه کافی بود.

به‌گفته‌ی سامانتا براون از مرکز ملی تکامل انسان در اسپانیا، جرم دندانی در بسیاری از مطالعات نادیده گرفته می‌شود و انتخاب این مسیر، تصمیمی بسیار هوشمندانه بوده است. او می‌گوید: «بیشتر دانشمندان احتمالاً جرم دندانی را برای مطالعات ژنتیکی نادیده می‌گیرند.»

با شناسایی جمجمه‌ی هاربین به عنوان نمونه‌ای از دنیسوواها، سرنخ‌هایی که پیش‌تر درباره‌ی اندام بزرگ این انسان‌تباران در دست بود، از جمله دندان‌های بزرگ و فک‌های پهن، پشتوانه‌ی محکم‌تری یافته‌اند. شاید برخلاف تصورات رایج، این دنیسوواها بوده‌اند که بزرگ‌ترین جثه را در میان اجداد انسان داشته‌اند، نه نئاندرتال‌ها.

دندان‌ها و فک‌های بزرگی که پیش‌تر کشف شده بودند نیز بر بزرگی جثه‌ی دنیسوواها دلالت داشتند. براون می‌گوید: «تا پیش از این نئاندرتال‌ها را اجداد تنومند خود می‌دانستیم، اما شاید دنیسوواها واقعاً غول‌های دوران بودند.»
پرسشی که هنوز بی‌پاسخ مانده، علت جثه‌ی بزرگ دنیسوواهاست. در حالی‌که نئاندرتال‌ها را گونه‌ای سازگار با سرمای اروپا و آسیا می‌دانیم، دنیسوواها در زیست‌بوم‌هایی از مناطق کوهستانی تا اقلیم‌های گرم زندگی می‌کردند. همین تنوع باعث شده پژوهشگران درباره‌ی نقش محیط در شکل‌گیری بدن دنیسوواها تردید کنند.

شواهد موجود از غار دنیسووا، وجود دو گروه زمانی از این انسان‌تباران را نشان می‌دهد: یکی قدیمی‌تر (بین ۲۱۷ تا ۱۰۶ هزار سال پیش) و دیگری جدیدتر (بین ۸۴ تا ۵۲ هزار سال پیش). جمجمه‌ی هاربین با گروه قدیمی‌تر انطباق دارد؛ بااین‌حال، درباره‌ی گروه دوم هنوز فسیل‌های کاملی در دست نیست.

در پایان، ویولا تأکید می‌کند که دنیسوواها، برخلاف تصور رایج، احتمالاً جمعیتی یکنواخت نبوده‌اند. آن‌ها در مناطق مختلف و در زمان‌های جدا از هم زندگی می‌کرده‌اند، بنابراین شباهت ظاهری میان همه‌ی آن‌ها بعید است.

یافته‌ها در نشریه‌های سل و ساینس منتشر شده است.