پلوتو، منظومه اسرارآمیز

parssky/ «منظومه شمسي ما از 9 سياره تشکيل شده است». اين بخشي از کتاب‌هاي درسي و متن‌هاي معتبر در باره منظومه شمسي تا پيش از سال 2006 / 1385 بود. شايد همان موقع نيز بسياري باور داشتند که اين جمله روزي تغيير مي‌کند و دانشمندان خواهند توانست سيارات بيشتري را در منظومه شمسي پيدا کنند. اما شايد کمتر کسي فکر مي‌کرد به جاي آن‌که در متن‌هاي آينده تعداد سيارات منظومه شمسي افزايش پيدا کند با کاهش اين تعداد مواجه شوند. در تب و تاب روزهايي که دانشمندان خبر از کشف دهمين سياره منظومه شمسي که بعدها اِريس نام گرفت بودند، انجمن جهاني نجوم IAU بر اساس بررسي‌هاي طولاني‌مدت و با توافق اعضا، نه تنها اين سياره جديد را به عضويت خانواده منظومه شمسي نپذيرفت که پلوتو را نيز از خانواده اخراج کرد؛ تصميمي که اگر چه اعتراض‌هاي بسياري را در پي داشت، اما از پشتوانه منطقي قابل قبولي برخوردار بود. بدين ترتيب. اکنون منظومه شمسي ما 8 سياره و تعداد زيادي سياره کوتوله يا پلوتومانند دارد. اين موضوع اگرچه نقطه عطفي در داستان پر فراز و نشيب پلوتو بود، اما همه داستان نيست؛ چراکه اين سياره حتي از پيش از کشفش، توجه هاي زيادي را به خود اختصاص داده بود. در جستجوي سياره ايکس در ابتدا کشف پلوتو حاصل پيش‌بيني علمي بود. در دهه 1840 / 1220 دانشمندان و به ويژه اوربين لو وقيه (Urbain Le Verrier) و بر اساس تنش‌هايي که در مدار اورانوس مشاهده کرده بودند، وجود سياره‌اي در فراسوي مدار آن را پيش بيني کردند. در اواخر قرن نوزدهم و پس از کشف سياره نپتون، اين بررسي‌ها ادامه يافت و محاسبات نشان مي‌داد بايد جرم ديگري نيز فراتر از مدار اورانوس وجود داشته باشد که اين بي نظمي‌هاي مداري را بر اساس معادلات مکانيک سماوي نيوتوني،توضيح دهد. بدين ترتيب جستجو براي يافتن سياره مرموز آغاز شد. در سال 1906 / 1285، پرسيوال لاول که رصدخانه لاول را تاسيس کرده بود، پروژه‌اي را براي جستجوي اين سياره که به سياره ايکس معروف شده بود، آغاز کرد. اين تلاش‌ها تا سال 1916 / 1295 بدون آن‌که به نتيجه‌اي برسد ادامه داشت و اين عدم موفقيت سبب شد جستجوي براي يافتن سياره مجهول حداقل 10 سال متوقف شود. سرانجام در سال 1929 / 1308 مدير رصدخانه لاول، جوان 23 ساله‌اي اهل کانزاس را مأمور اين کار کرد. اين جوان 23 ساله که تازه وارد رصدخانه لاول شده بود، کلايد تومبا نام داشت.وصله نچسب! در منظومه شمسي بلافاصله پس از خورشيد، 4 سياره سنگي عطارد، ناهيد، زمين و مريخ قرار دارند. پس از اين چهار سياره چگال و کوچک و در فاصله‌اي دورتر، دنياي غول‌هاي گازي آرام گرفته است. مشتري، زحل، اورانوس و نپتون، همگي سيارات گازي بزرگي هستند که چگالي کم و جرم بسيار بالايي دارند. پلوتو اين نظم را به هم زد. بر اساس بررسي‌هايي که بعدها و توسط ابزارهاي پيشرفته‌تر و از جمله تلسکوپ فضايي هابل صورت گرفت، مشخص شد چگالي پلوتو بين 1.8 تا 2.1 گرم بر سانتي‌متر مکعب است، يعني 50 تا 70 درصد اين سياره را سنگ و 50 تا 30 درصد آن را يخ تشکيل داده است. از سوي ديگر معلوم شد اين سياره تنها نيست. در سال 1978 / 1357 قمر بزرگ آن به نام شارون کشف شد، قمري که اندازه‌اش تقريبا معادل نيمي از پلوتو است و اين دو به شدت تحت تأثير ميدان گرانشي يکديگرند. در سال 2005 / 1384 دو قمر ديگر پلوتو به نام‌هاي نيکس و هيدرا کشف شدند و در سال‌هاي 2011 / 1390 و 2012 / 1391 تلسکوپ فضايي هابل اقمار چهارم و پنجم اين سياره را کشف کرد. مهم‌تر از ساختار و ترکيبات اين سياره، آن‌چه پلوتو را با ديگر اعضاي خانواده منظومه شمسي متمايز مي‌ساخت، مدار متفاوتش بود. پلوتو نه تنها مداري بسيار کشيده (بيضي شکل‌تر) از ديگر سياره‌ها داشت که مي‌توانست در مواقعي از سال (منظور از سال، سال پلوتويي است که 248 سال زميني به طول مي‌انجامد) اين جرم را به فاصله نزديک‌تري از خورشيد نسبت به نپتون برساند، در عين حال زاويه مدار آن با صفحه منظومه شمسي بسيار زياد بود (حدود 17 درجه) و به همين دليل هم در آسمان شب بسياري از اوقات بسيار دور تر از دايره‌البروج رصد مي‌شود. بررسي‌ها و تحقيقات بعدي نشان داد پلوتو داستان زندگي متفاوتي از ساير سيارات منظومه شمسي دارد. در واقع اين سياره سابق، عضوي از خانواده کمربند کويي‌پر است، منطقه‌اي در فراسوي مدار نپتون که ميزبان توده‌هاي سنگي و يخي بازمانده از دوران شکل‌گيري منظومه شمسي است. کشف اِريس باعث شد همگان نسبت به وجود اجرام بزرگ‌تر از پلوتو در اين ناحيه اطمينان حاصل کنند و به همين دليل، براي تفکيک قائل شدن ميان سيارات و اين اجرام که داستان تحول و تکامل متفاوتي را از سر گذرانده‌اند، طبقه‌بندي جديدي به آن‌ها اختصاص داده شود. بدين ترتيب در منظومه شمسي و کنار سيارات، خانواده جديدي به نام سيارات کوتوله يا سيارات پلوتومانند اضافه شد.