ریشه ی نام «بهرام» برای سیاره ی مریخ و تاریخچه ی رصد در ایران ‌باستان

آخرین خبر/ کامل ترین مقاله در رابطه با ریشه ی نام «بهرام» برای سیاره ی مریخ و تاریخچه ی رصد در ایران ‌باستان:

‏بهرام: ریشه، معنا و جایگاه سیاره‌ی سرخ در فرهنگ و زبان ایرانی

---

بازار

---

‏۱. ریشه‌ی واژه‌ی «بهرام»

‏واژه‌ی بَهرام (𐭥𐭩𐭥𐭫𐭬 Vahrām یا Wahrām) در اصل از پارسی میانه می‌آید و شکل‌های کهن‌تر آن در اوستایی و فارسی باستان نیز دیده میشود.

‏ریشه‌ی اصلی از واژه‌ی اوستایی Vərəθraγna (ورثرَغنَه) است، که نام یکی از ایزدان بزرگ مزدایی است: ایزدِ پیروزی و نبرد.

‏•Vərəθra = مانع، دشمن، سد

‏•γna / ghna = زدن، شکستن، کُشتن

‏بنابراین معنای کلی واژه:

‏“ورثرغنَه” یعنی آن‌که دشمن را می‌شکند، پیروزمند”

‏که در فارسی میانه به صورت ورهرام / وهرام / بهرام درآمد.

‏این همان ایزدی است که بعدها در اساطیر زرتشتی و متون پهلوی، نماد قدرت و پیروزی در جنگ شد و با سیاره‌ی سرخ، که ظاهر آتشین و پرخون دارد، یکی گرفته شد.

‏۲. از ورثرغنَه تا بهرام

‏در متون اوستایی، ورثرغنَه از ایزدان مهم است که ده نمود یا تجسم مختلف دارد — از گاو نر و شتر تا پرنده‌ی تیزپرواز و مرد جنگجو.

‏در دوره‌ی ساسانی، ستاره‌شناسان ایرانی این ایزد را با یکی از هفت سیاره‌ی شناخته‌شده‌ی زمان منطبق کردند.

‏

‏۳. بهرام در ادبیات و متون کهن فارسی

‏در فارسی نو نیز، این نام نه‌تنها برای سیاره بلکه برای انسان‌ها هم به کار رفت، به معنی دلاور، پیروز، جنگی، قهرمان.

‏در شاهنامه، بهرام هم نام چند پادشاه ساسانی است (مثل بهرام گور و بهرام چوبینه)، و این نام به عمد انتخاب می‌شد تا قدرت و شکوه آسمانیِ سیاره‌ی بهرام را تداعی کند.

‏نمونه از شاهنامه:

‏«چو خورشید تابنده شد برفراز

‏بهرام بر گشت از آن رزم‌ساز»

‏(فردوسی)

‏و نظامی در هفت پیکر، بهرام را با رنگ سرخ و عنصر آتش همراه می‌داند، درست مطابق ویژگی‌های سیاره‌ی مریخ در اخترشناسی قدیم.

‏۴. جایگاه نجومی در ایران باستان

‏در اخترشناسی بابل و سپس ایرانِ هخامنشی، هفت سیاره‌ی شناخته‌شده، خدایان و ایزدان ویژه‌ای داشتند. ایرانیان پس از تماس با سنت‌های بابلی، سیستم خود را تنظیم کردند اما با رنگ و روح زرتشتی.

‏•سیاره‌ی بهرام نماد آتش، خون، جنگ و قدرت بود.

‏•در جدول‌های نجومی ساسانی، بهرام روز سه‌شنبه را در اختیار داشت (همچنان در فارسی «سه‌شنبه» رنگی از بهرام دارد، چون معادل Mars day در لاتینه: Tuesday ← Tiw’s day ← خدای جنگ).

‏•عنصر متناظر: آتش (Ātar)

‏•فلز متناظر: آهن

‏•رنگ مقدس: سرخ

‏۵. رصد و شناخت علمی

‏از نظر رصدی، ایرانیان از دوران هخامنشی و به‌ویژه در دوره‌ی ساسانی، سیاره‌ی بهرام را در میان ستارگان متغیر آسمان دنبال می‌کردند.

‏در متون نجومی پهلوی (که بعدها به عربی ترجمه شد، مانند آثار زند وهومن یسن و بندهشن) به موقعیت بهرام اشاره شده است:

‏در بندهشن آمده:

‏«ستاره‌ی بهرام از آهن است و در آتش نیرو دارد. چون با زحل در برج آید، بیم جنگ و خونریزی باشد.»

‏این جمله بعدها مستقیماً به متون نجوم اسلامی مانند آثار ابوریحان بیرونی و عبدالرحمان صوفی راه یافت.

بیرونی در الآثار الباقیه نیز اشاره می‌کند که ایرانیان باستان، حرکت رجعی بهرام (بازگشت ظاهری در آسمان) را می‌شناختند و آن را نشانه‌ی آشوب و نبرد در زمین می‌دانستند.

‏ایرانیان احتمالاً پیش از تماس با بابل نیز، ایزدی جنگجو به نام ورثرغنه داشتند، اما پس از نفوذ اخترشناسی بین‌النهرینی، این ایزد به مریخ نسبت داده شد.

‏۷. نمادشناسی بهرام در عرفان و کیمیا

‏در کیمیاگری ایرانی–اسلامی، بهرام نماد آهن است، فلزی سخت و سرخ‌گون.

‏در عرفان و حکمت اشراقی، هر سیاره بر یک قوّه‌ی درونی انسان دلالت دارد:

‏•بهرام = نیروی اراده و خشم مشروع

‏•ناهید = عشق و زیبایی

‏•کیوان = خرد و تأمل

‏•خور = جان و زندگی

‏بنابراین بهرام درون انسان، همان نیروی جنگیدن برای حقیقت است — اگر رام شود، قهرمان است؛ اگر افسارگسیخته، ویرانگر.

‏۸. یادگارهای باستان‌شناسی و اسامی

‏در نقش‌برجسته‌های ساسانی (مثلاً در طاق بستان)، تصویر بهرام گور در شکار شیر دیده می‌شود — نمادی از سیاره‌ی بهرام که شیر (دشمن) را می‌کشد: همان کنش ورثرغنه.

‏همچنین نام بهرام‌کوه و آتشکده‌ی بهرام در فارس و کرمان به جا مانده، که به نظر می‌رسد با پرستش یا ستایش نمادین این ایزد و سیاره ارتباط داشته‌اند.

‏۹. پیوند با امروز

‏جالب اینجاست که هنوز در فارسی امروزی، به مریخ «بهرام» می‌گوییم — برخلاف مثلاً «ناهید» و «کیوان» که کم‌تر در زبان محاوره به کار می‌روند.

‏این نشان می‌دهد که تصویر اسطوره‌ای بهرام در ناخودآگاه فرهنگی ایرانیان باقی مانده: ‏سیاره‌ای سرخ، تند، و دلاور.

🔹"آخرین خبر" در روبیکا
🔹"آخرین خبر" در ایتا
🔹"آخرین خبر" در بله