یوزپلنگ دریا در سواحل جزیره لارک

جام جم/ عضو هيات علمي موسسه تحقيقات علوم شيلاتي و همکاران غواص‌اش حين گشت زني در محدوده آب‌هاي پيرامون جزاير تنگه هرمز موفق به مشاهده و تصويربرداري از گله 6 عددي از نهنگ‌هاي پايلوت باله کوتاه در آبهاي نزديک ساحل جنوب جزيره لارک شدند. فريدون عوفي در گزارش خود از اين گشت آورده است با توجه به ترکيب گروهي نهنگ هاي ديده شده که به گفته وي اولين نهنگ هاي پايلوت باله کوتاه (سياه ماهي) مشاهده شده در آب هاي ايراني خليج فارس هستند، اين نهنگ ها متعلق به يک گله کوچک (خانواده) شامل دو نر(احتمالا يکي از نمونه ها نابالغ)، دو ماده بالغ و دو نمونه بسيار جوان ( کمتر از يک سال) بوده اند که ميانگين طولي نمونه هاي بزرگ بالغ حدود ۲.۵ تا ۳ متر، نمونه نابالغ ماده حدود دو متر و نمونه هاي جوان حدود ۱.۵ متر برآورد و تخمين زده شد. عضو هيات علمي موسسه تحقيقات علوم شيلاتي در خصوص ويژگي هاي رفتاري مشاهده و ثبت شده، گفت: تحرکات گروه مذکور نشاندهنده حضور در منطقه امن ساحلي و در واقع حضور در زيستگاه زمستاني و سپري کردن دوره زمستان گذراني به خصوص دوره تغذيه فعال جنس ماده (پس از زايمان) و همچنين نوزادان بوده است. هيچگونه ترس و استرسي از حضور قايق نداشته و کاملا به قايق نزديک مي شدند و لمس و نوازش کردن انها (و حتي تصوير برداري از فاصله بسيار نزديک) کاملا امکان پذير بوده است. مدت زمان حضور و مشاهده اين گله به مدت طولاني - حدود پنج ساعت - در سطح آب و در يک محدوده مشخص نزديک به ساحل (جابجايي هاي عمود به ساحل) انجام شد. هر چند به نظر مي رسد اين حرکات بر اساس ويژگي هاي رفتاري اين گروه از نهنگ هاي کوچک در تقابل با اثر امواج به خصوص در محدوده شکست امواج (Surf zone) بوده است. غوص هاي زير آبي انجام گرفته حدود ۱۰ تا ۱۵ دقيقه عمدتا از سوي نمونه هاي بالغ ثبت شد. در يکي از نمونه هاي جوان آثاري از خراشيدگي و لکه قارچي (احتمال عفونت ناشي از حمله و يا ضربه از سوي ماهيان بزرگ جثه گوشتخوار نظير کوسه ماهيان) در ناحيه پيشاني و زير چشم مشاهده شده. همچنين بر روي ناحيه پشتي و باله پشتي نمونه هاي بالغ نر آثار جراحت (احتمال درگيري با ساير مهاجمان و شکارچيان و يا نزاع توليد مثلي جنس هاي نر با يکديگر) کاملا مشخص بوده است. اين محقق افزود: تمام مراحل رفتاري طي اين مدت توسط دوربين عکاسي و فيلمبرداري ثبت و يادداشت برداري شده ولي به علت نامساعد شدن شرايط دريا و دور شدن گله از بخش ساحلي و حرکت به سمت آبهاي دور از ساحل، عمليات تعقيب (مشاهده و مستند سازي) نيز پايان پذيرفته و عليرغم در اختيار داشتن وسايل و تجهيزات غواصي و فيلمبرداري زير آب، امکان غواصي و تصوير برداري در زير آب نيز فراهم نشده است. نهنگ پايلوت باله کوتاه (سياه ماهي) با نام علمي «Globicephala macrorhynchus» و اسامي انگليسي «Short-finned pilot whale, Pacific pilot whale, Black fish» از راسته »Cetacean»، زير راسته »Odontoceti»، خانواده «Delphinidae» است. نهنگ­ پايلوت باله کوتاه عموما به رنگ تيره (سياه، خاکستري، قهوه­اي) هستند که به همين علت به آنها، ماهي سياه (Black fish) نيز گفته مي شود. به لحاظ جثه از گروه پستانداران دريايي ميان جثه با طول حدود ۳.۵ تا ۶.۵ متر (نمونه هاي بالغ) هستند. بچه ها به هنگام تولد حدود ۶۰ کيلو گرم وزن و ۱.۵ تا دو متر طول دارند. تعداد دندان ها در جلو هر رديف آرواره­ هفت تا 9 عدد به صورت دندان هاي تيز و کوتاه مي باشد. همانند ساير پستانداران دريايي دندان دار (Odontoceti) از دندان­ها صرفاً براي گرفتن و نگهداري طعمه (و نه براي جويدن) استفاده مي­ کنند و در حقيقت غذا را کاملاً مي­بلعند. از فاصله طولاني با عدم امکان مشاهده سر و پوزه و باله سينه اي، احتمال اشتباه در تمايز اين گونه نهنگ با نهنگ هاي پايلوت باله بلند (Long finned pilot whale -Globicephala melas) که در حوزه اقيانوسي هند – آرام (Indo-Pacific) حضور دارد، به لحاظ شکل باله پشتي و پوزه، وجود خواهد داشت. نهنگ پايلوت باله کوتاه همچنين با دو گونه ديگر موجود در منطقه يعني نهنگ قاتل کاذب (False killer whale –Pseudorca crassidens) و نهنگ قاتل کوتوله (Pygmy killer whale -Fersa attenuate) که در منطقه خليج فارس و درياي عمان حضور دارند، از نظر شکل ناحيه پشتي و باله پشتي، مشابهت دارد. اطلاعات اندکي از وضعيت و ويژگي هاي زيستي و رفتاري جمعيت هاي جهاني گونه نهنگ پايلوت باله کوتاه (به استثناء جمعيت منطقه ژاپن) در اختيار مي باشد ولي تاکنون جمعيت هاي مستقل آبهاي ژاپن، کارائيب، جزاير قناري، فيليپين، اندونزي به اثبات رسيده اند. به نظر مي رسد که گله هاي منطقه درياي عمان (تنگه هرمز) و درياي عرب و حتي خليج بنگال، وابسته به جمعيت مستقل پاکستاني- عماني معروف به جمعيت «PAKOMAN» باشند که وابستگي به درياها و خليج هاي کناره اي ناحيه اقيانوسي هند – آرام دارند. عوفي در توضيح ويژگي هاي زيستي و زيستگاهي نهنگ هاي پايلوت باله کوتاه مي افزايد: بر اساس منابع مربوط به کليد هاي مصور شناسايي ميداني (Illustrated Field Guide)، نهنگ هاي پايلوت در گروه بندي ريخت شناسي از پستانداران دريايي «سياه ماهي» (Black Fish) و در گروه بندي زيستگاهي از پستانداران دريايي «دلفين هاي اقيانوسي» (Ocean Dolphins) و در گروه بندي اندازه و جثه، از پستانداران دريايي «ميان جثه» (۵.۳ تا ۵.۶ متر) محسوب مي شوند. مناطق گرمسيري و نيمه گرمسيري، آبهاي اقيانوسي و درياهاي معتدل را به عنوان زيستگاه اصلي ترجيح مي دهند. عمدتا در دسته هاي کم جمعيت ۱۰ تا ۳۰ عددي و به طور محدود و نادر در دسته هاي چند صد تايي مشاهده مي شوند. معمولا در آب هاي کم عمق ساحلي و به خصوص بعد از منطقه شکست امواج نزديک سواحل قابل مشاهده هستند. به نظر مي رسد که در نظام رهبري گروههاي نهنگ هاي پايلوت، نوعي رهبري ماده ها مشاهده مي شود. مهاجرت و جابجايي گله هاي آنها منطبق با فصل و مکان توليد مثلي و تخمريزي اسکوئيد و ماهي مرکب و همچنين جريانهاي دريايي اقيانوسي انجام مي گيرد. تغذيه اصلي از اسکوييد و ماهي مرکب است، اما از ماهيان نيز تغذيه مي­کنند. با توجه به اينکه در شکار اسکوييد و ماهي مرکب در ابهاي عميق از مهارت ويژه اي برخوردار هستند، به آنها «يوز پلنگ اعماق دريا» (Cheetahs of the deep) لقب داده اند. بلوغ جنسي ماده ها (و اولين زايمان) در سن ۱۰ سالگي و سن آنها تا ۴۰ سال گزارش شده است. از پستانداران دريايي خليج فارس و درياي عمان تاکنون تعداد ۲۶ گونه متعلق به راسته آب بازان(Cetacean) و يک گونه متعلق به راسته گاوهاي دريايي (Sirenia) گزارش شده است. از اين تعداد هشت گونه متعلق به زيرراسته وال­ هاي بدون دندان - بالن­دار (Filter whale - Mysticeti) و ۱۸ گونه از زيرراسته وال­ هاي دندان­دار (Toothed whale - Odontoceti) هستند. به گفته اين محقق، در دي ماه ۱۳۸۶ هم تعداد چهار عدد باقيمانده اسکلت و جمجمه تقريبا کامل اين گونه در سواحل شني – ماسه اي جنوب جزيره سيري توسط وي مشاهده و مشخصات اسکلت هاي مورد نظر به طور کامل بررسي و بيومتري شدند. نتايج بررسي ها نشان دهنده تلف شدن چهار نمونه بالغ از گونه نهنگ­ پايلوت باله کوتاه بوده است که در همين ارتباط گزارش مستندي نيز با عنوان «قبرستان نهنگ هاي پايلوت خليج فارس» (The Persian Gulf Pilot whales graveyard) به دو زبان فارسي و انگليسي منتشر شد ولي با توجه به اينکه مستنداتي از چگونگي و علل تلفات ( احتمال آب اورده شدن توسط جريانات دريايي و امواج از ساير مناطق شرقي، گرفتار شدن در ادوات صيد - تور هاي محاصره اي و گوشگير، و يا ساير عوامل ناشناخته) در اختيار نبوده است، صرفا منجر به منظور نمودن حضور اين گونه در خليج فارس در گزارش ها و مقالات مربوطه شده است. بر اساس گزارش ­ها و مقالات منتشر شده، حضور نهنگ پايلوت باله کوتاه از آبهاي دور از ساحل درياي عمان (بخش عماني) و درياي عرب گزارش و تاييد شده است، ولي از آبهاي خليج فارس و تنگه هرمز گزارش ها مشکوک و تاييد نشده بوده اند. همچنين در آخرين مقالات منتشر شده با هدف بازنگري سيستماتيک مبتني بر باز بيني گزارش ها و مستندات، نتايج حاصل از بررسي نمونه هاي اسکلت و جمجمه موزه اي و بررسي نمونه هاي تلف شده در سواحل و يا مشاهدات ميداني دريايي، اين گونه در فهرست ۲۷ گونه اي پستانداران دريايي خليج فارس و درياي عمان گزارش و اعلام شده است. هر چند گونه نهنگ­ پايلوت باله کوتاه در قالب کنوانسيون ها و يادداشت هاي تفاهم منطقه اي حفاظت از پستانداران دريايي کوچک، در مناطق گسترده اي از جهان نظير درياي بالتيک، درياي شمال، درياي سياه، درياي مديترانه، شمال شرق اقيانوس اطلس و همچنين غرب آفريقا و جزايرمنطقه اقيانوس آرام، مورد توجه قرار گرفته و مشمول قوانين حفاظت و حمايت جهاني اعلام شده است، متاسفانه با توجه به اينکه از نظر اطلاعات و داده هاي زيستي و جمعيتي دچار کمبود در سطح جهاني مي باشد، در نتيجه از ديدگاه طبقه بندي «IUCN»، در گروه گونه هاي «Data Deficient – DD» طبقه بندي شده است. نهنگ هاي پايلوت به عنوان يکي از گروه هاي گونه اي پستانداران دريايي از نظر صيد و تجارت (عمدتا از سوي ژاپن) محسوب مي شود و حتي يکي از غذا هاي ويژه و مورد علاقه در ژاپن، گوشت کبابي و سرخ شده در روغن ماهي همراه با برنج و ترشي زنجبيل مي باشد که در رستوران هاي سنتي به نام «Izakaya» تهيه و ارائه مي شود. عوفي در گزارش خود با اشاره به اين که براساس مطالعات آرشيوي و بررسي منابع موجود در بسياري از منابع فارسي و تعدادي از منابع خارجي که طي چند دهه گذشته مرتبط با حيات وحش و پستانداران ايران و آسيا منتشر شده به حضور گونه نهنگ­ پايلوت باله کوتاه اشاره اي نشده، تاکيد کرده است: عدم گزارش از سوي محققان و نويسندگان احتمالا نه به دليل عدم حضور گونه در منطقه، بلکه مي تواند به دليل عدم مشاهده و يا مستنداتي در ارتباط با نمونه هاي اسکلت و جمجمه، کمبود اطلاعات و منابع آرشيوي، احتمال اشتباه در شناسايي نمونه هاي مشاهده شده، عدم اولويت در معرفي فهرست گونه هاي پستانداران دريايي (نسبت به پستانداران خشکي ايران)، عدم گسترش زيستگاهي و پراکنش جغرافيايي محدود در منطقه و يا فراهم نبودن و امکانات محدود جهت اجراي بررسي هاي ميداني و دريايي باشد. مشاهده و گزارش اخير از نهنگ­ پايلوت باله کوتاه در آبهاي ايراني خليج فارس – تنگه هرمز، نه تنها حضور قطعي اين گونه را در منطقه (زيستگاه اصلي) مشخص مي کند، همچنين وابستگي جمعيتي آن را به لحاظ تغذيه، زمستان گذراني و حتي توليد مثل و سپري کردن دوره اوليه نوزادان تازه متولد شده را در محدوده جزاير تنگه هرمز (قشم، هرمز، لارک و هنگام) و احتمالا آبهاي پيراموني ساير جزاير منطقه دور از ساحل (سيري، ابوموسي و...) به اثبات مي رساند. اين موضوع نشاندهنده امنيت زيستگاهي و تطابق پذيري استراتژي زيستي و توليد مثلي پستانداران دريايي (به ويژه نهنگ هاي پايلوت) با محدوده تنگه هرمز و بخش هاي ورودي خليج فارس مي باشد. هر چند که اين منطقه به عنوان محيط دريايي با ريسک بالاي استرس هاي محيطي و تنوع فعاليت هاي انساني نظير حمل و نقل دريايي و احتمالا الودگي ها هميشه مورد توجه سازمانهاي ملي و منطقه اي جهت حفاظت از محيط زيست دريايي قرار داشته است. عضو هيات علمي موسسه تحقيقات علوم شيلاتي در پايان با اذعان به اين که ابهاماتي در خصوص احتمال حضور اين گونه در محدوده ساير استانهاي جنوبي کشور (خوزستان و بوشهر) و يا کشورهاي عربي حوزه جنوبي خليج فارس (کويت، عربستان، بحرين و قطر) و در واقع پيشروي مهاجرت و جابجايي آنها تا مناطق داخلي وجود دارد، آورده است: دست يابي به حقايق موجود و پاسخگويي به سوالات و ابهامات اين موضوع مستلزم بررسي هاي بيشتر ميداني و در صورت امکان پايش و تعقيب گله هاي پستانداران دريايي به روش هاي مختلف (نظير علامت گذاري و يا رديابي هوايي) است که مطمئنا نيازمند بودجه و اعتبار لازم و بکارگيري دانش و فناوريهاي جديد خواهد بود. در اين ميان ارتباطات منطقه اي و همکاريهاي چند جانبه کشور هاي منطقه در قالب تعهدات منطقه اي (ROPME Sea Area) از اهميت ويژه اي برخوردار مي باشد. از طرفي ارائه و انتشار اخبار و مستند سازي (عکس و فيلم) نيز از سوي افراد مختلف که در محيط هاي ساحلي – دريايي فعاليت مي کنند، مي تواند بخشي از اطلاعات و داده هاي مورد نياز باشد که در نهايت منجر به تکميل بانک اطلاعات زيستي و زيستگاهي جمعيت هاي منطقه درياي عمان و خليج فارس با هدف اجراي برنامه هاي حفاظت از پستانداران دريايي مي شود.