منظور از کره سماوی در نجوم چیست؟

علم بازار/ وقت آشنايي دقيقتر با آسمان در خلال دوره ابتداي نجوم فرا رسيده است. اما اين آشنايي بسيار ساده‌تر خواهد بود اگر کمي در مورد برخي مفاهيم کاربردي نجوم رصدي بدانيد و بتوانيد از آنها استفاده کنيد. کره سماوي، منطقة‌البروج و دايرة‌البروج سه مفهومي هستند که در اين قسمت از دوره ابتداي نجوم به بررسي آنها مي‌پردازيم. دعوت مي‌کنيم در ادامه مطلب همراه علم بازار باشيد. کره سماوي کره سماوي عبارت است از يک کره تخيلي بزرگ بي‌انتها که «زمين» را در برگرفته و به نظر مي‌رسد که کليه اجرام آسماني به آن چسبيده‌اند. «استواي سماوي» نيز تصويري است از استواي زمين روي کره سماوي. به همين ترتيب قطبين سماوي تصويري از قطب شمال و جنوب جغرافيايي زمين، بر روي کره سماوي مي‌باشد. «دايرة‌البروج» يا دايره گرفتگي مي‌تواند تصوير مدار گردش زمين بر روي کره سماوي باشد و يا به تعبيري، مسير عبور ساليانه خورشيد در آسمان (اين مسير داراي انحراف ۲۳٫۵ درجه‌اي نسبت به استواي سماوي است، که خود معلول انحراف ۲۳٫۵ درجه‌اي محور زمين مي‌باشد). «قطبين دايرة‌البروج» محل تلاقي کره سماوي و خط فرضي است که عمود بر مرکز دايرة‌البروج ترسيم شده است. منطقة‌البروج و دايرة‌البروج يکي از اولين مناطقي که شما ممکن است مايل باشيد در آسمان شب مورد شناسايي قرار دهيد، منطقة‌البروج و خط مرکزي آن يعني دايرة‌البروج است که در درون آن نوار، خورشيد، ماه و سيارات عبور مي‌نمايند. در مدتي که اين که کره زمين گردش سالانه را در مدار خود انجام مي‌دهد، به نظر مي‌رسد که خورشيد مسيري را نسبت به آسمان پشت سر خود در درون ستارگان مي‌پيمايد. اين مسير ظاهري را اصطلاحاً دايرة‌البروج گويند و سطحي شامل ۸ درجه شمال و جنوب آن را نيز منطقه‌البروج مي‌گويند. از آنجا که تمام سيارات کم و بيش در صفحه‌اي هم‌خوان با زمين حرکت مي‌کنند، لذا همه در درون نوار دايرة‌البروج هستند. در حدود قرن پنجم قبل از ميلاد، اخترگويان بابلي (و شايد يوناني)، دايرة‌البروج را به ۱۲ قسمت که هر کدام حدود ۳۰ درجه‌اند، تقسيم و هريک را با نام يک صورت فلکي شناسايي مي‌کردند. نام تمام ۱۲ برج به جز يکي (صورت فلکي ميزان) از اسامي جانداران گرفته شده و به همين دليل نام منطقه‌البروج در اصل «دايره حيوانات» بوده است. دايرة البروج زمين در يک سال شمسي يک بار به دور خورشيد در جهت مغرب به مشرق مي‌چرخد. در نتيجه، چنانکه يک ناظر زميني بتواند وضعيت خورشيد را نسبت به ستارگان آسمان، در مدت يک سال در نظر داشته باشد، ظاهرا چنين خواهد پنداشت که اين خورشيد بوده که در مدت يکسال شمسي يک بار به در زمين گشته است. مسير حرکت ظاهري سالانه خورشيد به دور زمين را دايرة‌البروج مي‌نامند. به عبارت ديگر دايرة‌البروج، دايره عظيمه‌اي است که بر روي کره سماي قرار دارد و حرکت ظاهري سالانه خورشيد به دور زمين، بر روي آن صورت مي‌گيرد. همچنين چنانکه ناظري فرضي در خورشيد، بتواند نظاره‌گر زمين باشد، مسير حرکت انتقالي زمين به دور خورشيد را در مسير همان دايرة‌البروج خواهد ديد. به هيمن علت، دايرة‌البروج بصورت ديگري نيز تعريف مي‌شود: بدين ترتيب که محل تلاقي صفحه مسير حرکت انتقالي زمين با کره سماوي را نيز دايرة‌البروج مي‌گويند. از آنجايي که محور چرخشي زمين بر سطح مدار حرکت انتقالي آن عمود نيست، لذا تصوير اين مسير بر کره سماوي، يعني دايرة‌البروج، بر محور سماوي، عمود نمي‌باشد بلکه نسبت به آن متمايل است. زاويه بين صفحه دايرة‌البروج و دايره استوا، در حدود ۲۳ درجه و ۲۷ دقيقه است و به نام تمايل ناميده مي‌شود. اندازه اين زاويه در طول يک قرن به اندازه ۴۷ ثانيه قوسي کم مي‌شود. اندازه متوسط تمايل در سال ۱۹۷۲ برابر ۲۳ درجه و ۲۶ دقيقه و ۳۴٫۵۲ ثانيه قوسي بوده است. محوري که از مرکز کره سماوي گذشته و بر سطح دايرة‌البروج عمود باشد، کره سماوي را در دو نقطه به نامهاي قطب شمال دايرة‌البروج و قطب جنوب دايرة‌البروج قطع مي‌کند.