چرا گربه‌ها مردمک‌های عمودی دارند؟

جام جم/ ظاهراً مردمک هاي عمودي از جمله بارزترين مشخصات شکارچيان کمين گر شب فعال است. تا به حال از نزديک به چشمان يک گربه در روز نگاه کرده‌ايد؟ حتما خط عمودي مردمک چشم آنها توجهتان را به خود جلب کرده است. دليل اين شکل غيرعادي و مرموز چيست؟ در يکي از تازه ترين نتايج تحقيقات علمي به اين مساله پرداخته شده و علت را خصلت شکارگري گربه سانان معرفي کرده است. براساس اين تحقيق که شانزدهم مرداد در نشريه علمي معتبر «پيشرفت هاي علم» (Science Advances) منتشر شد، ظاهراً مردمک هاي عمودي از جمله بارزترين مشخصات شکارچيان کمين گر شب فعال است. پژوهشگران به اين جمع بندي رسيده اند که به احتمال زياد اين شکل مردمک، سريع ترين و بهترين راه ممکن براي تعيين فاصله از شکار و زمان مناسب پرش و قاپيدن توسط گربه سانان است. لازم به ذکر است که اين تحقيق صرفا حاصل مطالعه روي گربه هاي خانگي نيست و گونه هاي مختلف گربه سانان بررسي شده اند. راز چشمان شکار و شکارچي علاوه بر مردمک عمودي گربه سانان شب فعال، شکل و حالت مردمک در ديگر حيوانات نيز راز و رمزهايي دارد. مطالعات نشان مي دهد مردمک هاي افقي و مربع شکلي هم که در حيواناتي مانند گوسفند، قوچ و ميش يا کل و بز ديده مي شوند احتمالا با نحوه زيست آنها ارتباط دارد. اين مردمک هاي عجيب به اين نشخوارکنندگان کمک مي کند محيط اطراف و افق دوردستشان را دقيق بازبيني و اسکن کرده و ناغافل شکار نشوند. از طرف ديگر برخي مردمک ها هم هستند که شکل آنها مدور است. مردمک هاي مدور را اغلب مي توان در حيوانات شکارچي روزفعال و بزرگ جثه سراغ گرفت. چشم گربه ها؛ جادويي اساطيري مارتين بنکز يکي از محققان دانشگاه برکلي کاليفرنياست که درباره تفاوت بينايي در حيوانات مختلف تحقيق مي کند. اين پژوهشگر در مصاحبه با بخش خبري لايوساينس خاطرنشان کرد سابقه اين نظريه که حيوانات شکارچي، مردمک هاي عمودي و حيوانات شکار، مردمک هاي افقي دارند به دهه ۴۰ ميلادي برمي گردد. اما واقعيت اين است که تاکنون چرايي و چگونگي اين تفاوت مورد بررسي قرار نگرفته است. دکتر بنکز و تيم همکارش براي پي بردن به اين که آيا اين مساله يک اتفاق است يا حقيقتي علمي در پس آن نهفته است، شروع به مطالعه روي ۲۱۴ گونه جاندار خشکي زي کردند. آنها شکل مردمک هرگونه را از نظر موقعيت زيستگاهي، نحوه تغذيه و زمان فعاليت (روزگرد يا شب گرد) به دقت بررسي کردند. در اين مطالعه ماهيان و پرندگان به علت پيچيدگي و تفاوت در محيط زندگي شان به عمد کنار گذاشته شدند. بررسي ها نشان داد شکل مردمک اغلب گربه سانان و مارها که عادت به کمين کردن دارند، شبيه يک شکاف عمودي است. جالب اينجاست که اين مساله بويژه در مورد حيواناتي مصداق پيدا مي کند که شب فعال هستند. دکتر بنکز مي گويد دليل اين مساله را بايد در عملکرد چشم ها جست وجو کرد. اغلب گربه سانان شب گرد عادت دارند از روي درخت يا بلندي روي شکارشان بپرند و از اين رو لازم است بتوانند خيلي دقيق نه تنها فاصله خودشان از شکار، بلکه حتي عمق را محاسبه کنند. زماني که حيوان تحرک ندارد يا کمين کرده، دو روش براي اندازه گيري عمق وجود دارد: در روش اول (Stereopsis) مغز فاصله اي را که بين دو تصوير هر چشم وجود دارد، با يکديگر مقايسه مي کند. اگر شما انگشت اشاره تان را جلوي چشم ها نگاه داريد و به آن خيره شويد، با بستن هر چشم متوجه مي شويد تصوير انگشتتان کمي جابه جا مي شود. اين جابه جايي يا پرش تصوير همان فاصله اي است که در روش اول مغز آن را محاسبه مي کند. روش دوم يا بلور همان استفاده از مزيت تيرگي پشت و جلوي نقطه اي است که چشم ها روي آن متمرکز شده اند. بنکز مي گويد فرم مردمک عمودي گربه سانان شب گرد بهترين ديد را براي روش اول مهيا مي کند. يعني مغز يک گربه که به فرض روي يک ديوار بلند يا درخت ايستاده، با اندازه گيري ميزان جابه جايي تصوير دو چشم، بخوبي و کاملاً دقيق ارتفاع يا عمق را محاسبه مي کند. درست به همين علت است که يک گربه معمولي مثل يک بندباز از روي ديوار به زمين مي پرد. اما گربه سانان براي تخمين فواصل افقي بيشتر از روش دوم استفاده مي کنند. براي اين منظور هم لازم است مردمک تا حداکثر ميزان ممکن باز و عريض شود. به عبارت ديگر روش اول براي اندازه گيري خطوط عمودي کاربرد دارد، در حالي که روش دوم براي اندازه گيري فواصل افقي به کار مي رود. به گفته بنکز ، مردمک هاي عمودي و تخصصي گربه سانان با استفاده همزمان از هر دوي اين روش ها مي توانند بهترين ديد و دقيق ترين اندازه گيري ها را که لازمه يک شکار موفق است، داشته باشند.