آشنایی با ساعت آفتابی

بيتوته/ ساعت آفتابي وسيله‌اي است که زمان را با استفاده از مکان خورشيد در آسمان مي‌سنجد. معمول ترين نوع ساعت آفتابي از ميله اي ساخته شده است که روي صفحه‌اي قرار دارد و ساعت هاي شبانه روز روي صفحه نشانه گذاري شده‌اند. وقتي مکان خورشيد در آسمان عوض مي‌شود، مکان سايهٔ ميله هم روي صفحه جابه‌جا مي‌شود و ساعت را نشان مي‌دهد. هرگاه جسمي بين خورشيد و سطح زمين قرار گيرد سايه تشکيل مي شود. به دليل حرکت دوراني زمين اين سايه حرکت مي کند. چنانچه اطراف محل تشکيل سايه مدرج مي توان از آن جهت تععين زمان استفاده کرد، اين يک ساعت آفتابي است. نحوه قرار گيري مانعي که باعث تشکيل سايه مي شود و محلي که سايه بر روي آن حرکت مي کند مي تواند به اشکال و فرم هاي گوناگون ساخته شود. ساعت هاي آفتابي در اکثر کشورهاي پيشرفته بوسيله مجسمه سازان و معماري برجسته ساخته مي شود و در فضاهاي باز مورد استفاده قرار گيرد. ساعت هاي آفتابي وسايلي براي زمان سنجي به کمک نور ( سايه ) خورشيد هستند که با توجه به حرکت ظاهري خورشيد در طول روز زمان را نشان مي دهند. اين ابزار تا تا قبل از ساخته شدن ساعت هاي مکانيکي استفاده فراواني داشته اند. ساعت آفتابي به اشکال گوناگون ساخته مي شود و در هر نوع مدرج کردن صفحه ساعت محاسبات خاص خود را دارد. که با توجه به محل نصب ساعت انجام مي شود. بعضي از انواع متداول اين ساعت ها در شکل 1 آمده است. تاريخچه ساعت هاي آفتابي : بر اساس نوشته هاي هرودوت، تاريخچه ساعت هاي آفتابي به پيش از 5000 سال پيش بازمي گردد. هرودوت منشاء اين ابزار هاي سنجش زمان را به سومري ها و کلداني ها نسبت مي دهند؛ اقوام پيشروي که در بين النهرين زندگي مي کردند. تقسيم بندي 24 ساعته زمان که امروزه نيز آن را به کار مي بريم يادگاري از اين قوام است. رواج فراوان ساعت هاي آفتابي نزد روميان باعث تلفيق طرح و اعداد يوناني با ساعت ها گشته به طوري امروزه استفاده از اعداد يوناني براي ساعت هاي مکانيکي نيز کاربرد فراوان دارد. با آغاز تمدن اسلامي – ايراني، طراحي اين ساعت ها با دقت هاي بيشتري همراه شد. چرا که زمان اوقات شرعي را مسلمين نشان مي داد. متاسفانه به دليل جنگ ها و استفاده از موادي مانند کاه گل، سفال و چوب امروزه نمونه هاي اندکي از آن دوران در ايران باقي مانده است. در دوران معاصر ساعت هاي آفتابي در کنار کنار کارکرد خود از جهتي ديگر نيز مورد توجه قرار گرفته اندو آن استفاده از مفاهيم زيبايي شناسي در طراحي آنهاست. اينک با وجود گذشت سالها ساعت هاي آفتابي به عنوان نمادي از هويت تاريخي – علمي و از آن مهمتر به عنوان نمادي از تلاقي علم، فرهنگ و هنر به يادگار مانده است و هر روزه تعداد آنها افزوده مي شود. گاهي تنها همان ايده هاي اوليه به کار مي رود و گاهي نوآوري هاي جذابي در آن ديده مي شود. همان طور که گفته شد امروزه در شهر ها ساعت هاي آفتابي استفاده فراواني دارد. هم اکنون در کشور فرانسه طبق آماري 30 هزار ساعت آفتابي موجود است. در انگلستان با وجود اينکه 7 يا 8 ماه از سال ابري و باراني است تعداد بيشماري ساعت آفتابي و هزاران انجمن کوچک و بزرگ دوست داران ساعت افتابي وجود دارد. کاربرد اين ساعت ها براي تزيين باغ ها و زيبا سازي نماهاست. و نيز به صورت عمودي در سطح شهر معابر و ميادين استفاده مي شود. (تصوير 1 )، و علاوه بر زيبايي و نمايش زمان بيانگر تمدن و فرهنگ آن کشور نيز مي باشد. در ايتاليا، آمريکا و هند نيز ساعت هاي آفتابي استفاده گسترده اي دارد، و پارک هاي مختص ساعت هاي آفتابي دارند که در آنها انواع ساعت هاي آفتابي ساخته شده است. در اين ميان کشور ما از پشتوانه غني علمي و فرهنگي و مخصوصآ در نجوم برخوردار است و داراي مفاخري مانند عبدالرحمن صوفي و خواجه نصيرالدين طوسي قياس الدين کاشاني و... مي باشد که در زمان خود مراجع علم ستاره شناسي و هيئت بودند و تاليفاتي در زمينه ساخت انواع ابزار نجومي مانند ساعت هاي آفتابي و اسطرلاب نيز داشته اند. در حالي که امروزه ما از وجود اين مفاخر و افتخار به آنها غافل شديم و کشور هاي ديگر براي اين بزرگان يادبود مي سازند. امروزه ما تعداد انگشت شماري ساعت آفتابي در کشورمان داريم. مانند ساعت آفتابي شهر مراغه (تصوير 3 ) و کتابخانه ملي ايران (تصوير 4 ) که متاسفانه هر دو توسط آقاي دني ساوا از طرف رايزني سفارت فرانش=سه ساخته شده اند. در حالي که افرادي در داخل کشور هستند که توانايي انجام اين کار را دارند. اين ساعت ها بيشتر با مصالحي کم دوام از قبيل چوب و گچ ساخته مي شده و بنابراين در مقابل عوامل فرسايشي از بين رفته اند. دليل مهم ديگر اينکه ساعت هاي آفتابي عمدتا به صورت ساده تهيه و تنها شامل يک تيرک و صفحه بوده که اغلب براي صفحه ها از ديوار بنا استفاده مي شده است. خطوط ساعت بر روي اين بناها کنده مي شده و با فرسودگي ديوار بنا ساعت نيز از بين مي رفته و در کل به دليل همين سادگي مورد بي توجهي قرار مي گرفته است. اما از آنجا که راز ماندگاري بسياري از پديده ها در ارائه شکل زيباي آنهاست و هر چيزي تا در قالب هنري ريخته نشود، پايدار نمي ماند. اين ساعت هاي زيبا نيز در اثر گذر زمان به دست فراموشي سپرده شده اند. با توجه به توانايي هنرمندان کشورمان در ارائه کارهاي حجمي و نيز جذابيت عمومي ساعت هاي آفتابي و فراگيري استفاده از آن در کشورهاي ديگر جاي کار فراواني در اين عرصه پيش بيني مي شود. تصاوير زير چند نمونه از ساعت هاي ساخته شده توسط هنرمندان مجسمه ساز است. مزاياي ساعت آفتابي : اکثرا اين سوال پيش مي آيد که با وجود ساعت هاي پيشرفته و مدرن امروزي ضرورت ساخت ساعت هاي آفتابي چيست؟ ساعت آفتابي تنها ابزار نجومي است که در روز به کار گرفته مي شود و مردم به آساني با طرز کار آن آشنا مي شوند و با آن ارتباط برقرار مي کنند. همچنين ساعت آفتابي عرصه گسترده اي جهت ايده ها و خلاقيت هاي هنري و نجومي است و محلي زيبا جهت تزيين مکان هاي عمومي، مراکز علمي و منازل مي باشد. در کشورهاي غربي ساخت ساعت آفتابي همواره مورد حمايت و تشويق گروه هاي هوادار محيط زيست و طبيعت، شهرداري ها، آموزش و پرورش و... به عنوان عاملي جهت گرايش به طبيعت و حفظ آن بوده است. ساخت بزرگترين ساعت آفتابي جهان در فارس محققان دانشگاه جهرم موفق به طراحي و ساخت بزرگترين ساعت آفتابي حلقوي جهان شدند. مدير پژوهشي دانشگاه جهرم و طراح اين دستگاه گفت: ساعت خورشيدي حلقوي يکي از انواع ساعتهاي خورشيدي و شامل دو حلقه هم اندازه از جنس پروفيل و يک شاخص است و قابليت نمايش دقيق زمان را دارد. بزرگترين ساعت آفتابي حلقوي جهان هم اکنون مراحل ثبت در کتاب گينس را طي مي کند. قطر حلقه اين ساعت آفتابي ۲۶۴ سانتي متر است و صفحه آن داراي يک تقسيم بندي ۱۲ ساعته است که بر اساس مختصات جغرافيايي محل نصب، زاويه بندي شده است. در ايام مختلف سال ممکن است تفاوت کمي ميان ساعت قراردادي کشور که بر اساس ساعتهاي مکانيکي برنامه ريزي مي شود با اين ساعت که زمان واقعي نجومي را نشان مي دهد، وجود داشته باشد . مجري طرح هم گفت: اين ساعت به وزن۲۰۰ کيلوگرم از جنس پايه محدب آهن، پيکان لوله فولادي و محورهاي قوطي پروفيل ساخته شده و ضخامت ورق نورد شده آن ۱۰ ميلي متر است. مجري طرح افزود: اين رکورد را قبل از اين کشور هلند با ساعتي به قطر حلقه ۱۸۰ سانتي متر داشته است. شهرستان جهرم در ۱۹۰ کيلومتري جنوب شرق شيراز واقع شده است. با کانال تلگرامي «آخرين خبر» همراه شويد