زکریای رازی؛ پزشک کیمیاگر و کاشف الکل

آخرين خبر/ زکرياي رازي نه تنها براي خدمات به علم پزشکي و داروسازي به نامي برتر در تاريخ ايران تبديل شد، در عرصه هاي مختلفي چون فلسفه، شيمي و تاليف آثار مختلف نشاني ماندگار از خود برجاي گذاشت. محمد زکرياي رازي پزشک، فيلسوف و شيمي‌ دان ايراني، کاشف الکل و جوهر گوگرد (اسيد سولفوريک) متولد شعبان 251 ه. ق در شهر ري و متوفي به شعبان 313 ه. ق است، پنجم شهريور روز بزرگداشت وي و روز داروساز ناميده شده است. وي که در جواني گاهي شعر مي ‌سرود، بعدها به زرگري و سپس به کيمياگري روي آورد و بعد از آسيب چشمش در اثر کار زياد با مواد شيميايي و در سنين بالا علم طب را آموخت. "محمد بن زکرياي رازي" از بزرگ‌ترين دانشمندان ايراني سده سوم هجري قمري است که در طول حيات 62 ساله خود توانست علاوه‌بر کسب تبحر در علوم مختلف از جمله پزشکي، شيمي و فلسفه، به عنوان «پدر شيمي» نيز شناخته شود؛ تعداد تاليفات و نوشته‌هاي وي را در علوم مختلف از جمله طب، داروشناسي، فلسفه، کيميا، نجوم، الهيات و ... حدود 273 اثر تخمين زده‌اند که بيشتر آنها در طب و فنون وابسته به آن است. وي همچنين درباره کيهان‌شناسي، منطق و رياضيات نيز آثاري دارد. در جلد چهارم کتاب تاريخ ايران به نوشته سيدحسين نصر که در باب علوم زيستي است، محمد بن زکريا اين‌ طور معرفي شده: «رازي در سال ٢٥٠ هجري/ ٨٦٤ ميلادي در ري متولد شد و در ‌سال ٣١٣ هجري/ ٩٢٥ ميلادي در همين شهر ديده از جهان فروبست. زندگي زکرياي رازي در چند مرحله سپري شد. وي در آغاز به تحصيل رياضيات، نجوم، فلسفه و کيميا پرداخت و از ميانسالي به بعد به دانش پزشکي علاقه‌مند و پس از کسب شهرت عازم بغداد شد و در بغداد به حاذق‌ترين پزشک آوازه يافت و در واقع ماندگاري نام وي در تاريخ بيشتر به واسطه دانش وي در پزشکي بوده است.» رازي در ري به تحصيل نجوم، رياضيات، فلسفه، کيميا و موسيقي پرداخت و از ميانسالي به دانش پزشکي علاقه‌مند شد و رفته‌رفته چنان مهارتي در اين علم پيدا کرد که به‌ زودي رئيس بيمارستان ري شد و بعدها همين وظيفه را در بغداد پيدا کرد. تجربه طولاني او با بيماران مختلف به توانايي زيادش در «مشاهده» و «تقديمةالمرفه» بسيار کمک کرده است. شاهکار او کتاب «الحاوي» است. اين اثر به‌ عنوان دقيق‌ترين سند موجود درباره پزشکي باليني در جهان اسلام شناخته مي‌شود. رازي به همراه سه پزشک ديگر، علي‌بن ربن طبري، علي بن عباس مجوسي و ابن سينا "عصر طلايي پزشکي ايران" را در سده سوم تا اواسط سده پنجم هجري رقم زدند و پزشکان برجسته ديگر را تحت‌تأثير خود قرار دادند. با اين حال «کشف الکل» با نام او گره خورده و بيشترين تاثير را در شهرت اين دانشمند داشته است. درواقع نقش او در علم کيميا و تاثيراتي که توانست بر اين علم بگذارد، به تنهايي براي معرفي اين دانشمند بزرگ کافي است؛ چراکه «رازي» مکتب جديدي در علم کيميا تاسيس کرده که آن را مي‌توان مکتب کيمياي تجربي و علمي ناميد. عمده تأثير رازي در شيمي طبقه‌بندي او از مواد است. او نخستين کسي بود که اجسام را به سه گروه جمادي، نباتي و حيواني تقسيم کرد. وي «پايه‌گذار شيمي نوين» است. «ژوليوس روسکا» دانشمند برجسته‌اي که در شناسايي کيميا (شيمي) رازي به دنياي علم بيشتر سهم و جهد مبذول داشته، رازي را «پدر شيمي علمي» و باني مکتب جديدي در علم دانسته است. زکرياي رازي بزرگمردي است که اعتبار نامش در تاريخ دانش بشري همواره يادآور نگرش اصيل همه دانشمنـدان اسـلامـي بـه ارزش مقولـه تحقيـق و تجربـه بـوده و هسـت. به گفته "جرج سارتن"، پدر تاريخ علم، رازي «بزرگ‌ترين پزشک اسلام و قرون وسطي بود.» اين دانشمند ايراني از آن جا که کتاب‌هاي خود را به زبان عربي مي‌نوشت، نزد غربيان به جالينوس عرب نيز مشهور بوده است او بيش از ٥٦ کتاب در پزشکي و موضوعات مربوط به آن نوشت که مهم‌ترين آنها در کتاب المنصوري، رساله آبله و سرخک است که بعدها به زبان لاتين هم ترجمه شدند. او نخستين کسي بود که به تشريح آبله پرداخت و همين‌ طور نخستين پزشکي بود که رساله‌اي جداگانه درباره بيماري کودکان نوشت. اين دانشمند ايراني در فلسفه، شاگرد «احمد بن طيب سرخسي» بود (سرخسي هم در فلسفه پيرو الکندي بود). رازي در فلسفه اسلامي موقعيتي يگانه داشت و از بيشتر متکلمان گرفته تا داعيان اسماعيلي در زمينه فلسفه با او مخالف بودند. او علاوه بر طب و فلسفه در کيمياگري هم شهره بود. رازي کار کيميا را به علم مادي و شيمي تبديل کرد. در کتاب نصر آمده که او بيشتر به شيمي عملي علاقه داشت تا کيمياي نظري. کتاب مشهور او در اين‌ باره "الاسرار" است؛ کتابي که پر از توصيف‌هايي درباره ابزار کيمياگري است. عمده تأثير رازي در شيمي طبقه‌ بندي او از مواد است، وي نخستين کسي بود که اجسام را به سه گروه جمادي، طبقه بندي کرد. وي در کتاب سرّ الاسرار مواد را به دو دسته فلز و شبه فلز (به گفته او جسد و روح) تقسيم مي‌ کند. در دانش کيميا و علم شيمي رازي، نگرش ذره يابي يا اتميسيتي وي براي محققان است. کيمياگران قائل به تبديل عناصر به يکديگر بوده‌اند و اين نگرش موافق با نظريه ارسطويي است که عناصر را تغييرپذير؛ يعني قابل تبديل به يکديگر مي ‌داند. ليکن از نظر ذره گرايان عناصر قابل تبديل به يکديگر نيستند و نظر رازي هم مبتني بر تبديل ناپذيري آنهاست. کشف ‌هاي بسياري به رازي نسبت داده مي ‌شود؛ از جمله الکل، اسيد سولفوريک، اسيد کلريدريک اکسيد آرسنيک يا مرگ موش، اسيد سيتريک و او نخستين پزشکي است که داروهاي سمي آلکالوئيدي ساخت و از آنها براي درمان بيمارانش بهره گرفت. در شيمي، رازي توانست مواد شيميايي چندي از جمله الکل و اسيد سولفوريک را کشف کند. بر اين اساس، جمهوري اسلامي ايران نيز در راستاي تکريم زکرياي رازي، اقدامات زيادي را انجام داده است که از جمله آنها مي‌توان به نام‌گذاري 5 شهريور مصادف با سالروز تولد رازي به عنوان روز داروسازي اشاره کرد. همچنين دولت وقت در ژوئن ۲۰۰۹ به عنوان نشاني از پيشرفت علمي صلح‌آميز ساختمان-مجسمه‌اي به شکل چهارتاقي که ترکيبي از سبک‌هاي معماري و تزئينات هخامنشي و اسلامي در آن ديده مي‌شود را به دفتر سازمان ملل متحد در وين هديه داد که در محوطه آن در سمت راست ورودي اصلي قرار داده شده‌ است. در اين چهارتاقي مجسمه‌هايي از چهار فيلسوف ايراني خيام، ابوريحان بيروني، زکرياي رازي و ابوعلي سينا قرار دارد. ***رازي در کسوت پزشک رازي در پزشکي نيز چهره اي نام آور و اولين کسي است که تشخيص تفکيکي بين آبله و سرخک را بيان کرد. شواهد و قرائن مشخصي براي تاييد ارتباط ميان برخي احکام پزشکي وي با طب نبوي وجود دارد؛ مثلاً رازي معتقد است پزشک موفق، کسي است که تا حد ممکن با غذا بيمار را درمان کرده و دارو تجويز نکند و اين بسيار شبيه کلام پيامبر اکرم (ص) است که فرمود «المِعدَة بيت کلِّ داءٍ، وَ الحَمِئَة رَاس کلِّ دَواءٍ» (معده مرکز و خانه هر دردي است و پرهيز و اجتناب (از غذاهاي نامناسب و زياده خوري) اساس و رأس هر داروي شفابخش است). وي کتابي درباره خوراک دارد به نام منافع‌الاغذيه و مضارها که يک دوره کامل بهداشت خوراک است و در آن از خواص گندم و ساير حبوبات و خواص و ضرر انواع آب ‌ها و شراب‌ ها و مشروبات غيرالکلي و گوشت‌هاي تازه و خشک و ماهي‌ها و… سخن گفته‌ و فصلي در باب علل و جهات اشتها و هضم غذا و ورزش و غذاهاي گوارا و پرهيزهاي غذايي و مسموميت‌ ها دارد. در دوران رازي تشريح جسد انسان رواج نداشت و اين کار را ناپسند و خلاف آموزه‌ هاي ديني مي‌دانستند و عموما به تشريح ميمون مي‌ پرداختند. رازي در کتاب‌ هاي خود از جمله کتاب الکناش المنصوري از تشريح استخوان ‌هاي عضلات، مغز، چشم، گوش، ريه، قلب، معده و کيسه صفرا سخن گفته‌ و طرز قرار گرفتن ستون فقرات و سوراخ ‌ها و زائده ‌هاي آن و نخاع شوکي را داده، رازي نخستين پزشکي است که برخي شعبه‌هاي اعصاب را در سر و گردن شناخته و پيرامون آنها توضيحاتي داده ‌است. در شناخت مقام رازي مي توان به اين گفتار توجه کرد که «معروف است مي‌گويند طب نبود، بقراط آن را پايه‌گذاري کرد. مُرده بود، جالينوس آن را احيا کرد. نابينا بود، حُنين آن را بينا کرد. پراکنده بود، محمد بن‌ زکريا آن را گردآورد. ناقص بود شيخ ابوعلي سينا آن را کامل کرد. صريح کلام قطب‌الدين چنين است: «ولهذا قيل إنّ الطبّ کان مَعدوماً فأوجده بقراط؛ ومَيِّتاً فأحياه جالينوس؛ وأعمي فبَصَّره حُنَين؛ ومتفرّقاً فجمعه ابن زکريّا؛ ولو قيل وکان ناقصاً فکمَّله الشيخُ»( التعليم الأوّل – في حد الطبّ المختار، من التحفة السعدية في شرح کليات القانون) ***فلسفه از نظر رازي بنابه نظر رازي جهان جايگاه شر و رنج است. 'ابن ميمون' نوشته است: رازي را کتابي مشهور است که خود آن را الهيات ناميده و هذيانات و جهالات عظيم خود را در آن گنجانيده است؛ از ميان آنها است آنچه او پنداشته است که شر در عالم وجود بيشتر از خير است؛ اگر تو راحتي آدمي و لذت او را در مدت راحتيش با رنج ها و دردهاي دشوار و بيماري ها و زمين گير شدن ها و بدبختي ها و اندوه ها و نکبت ها مقايسه کني ، مي بيني وجود انسان نقمت و شري بزرگ است که گريبانگير او شده است »(دلالة الحائرين ). اما به نظر رازي تنها راه نجات، عقل و فلسفه است و روان ها از تيرگي اين عالم پاک نمي شوند و نفس ها از اين رنج خلاصي نيافته و از اين عالم بيرون نمي روند، مگر از طريق فلسفه. وي در ابتداي کتاب طب روحاني عقل را مي ستايد و همه سودها و بهره هايي که در اين دنيا و عالم ديگر از آن مي توان برخوردار شد را به عقل نسبت مي دهد؛ از جمله اينکه با خرد بر چارپايان برتري و حکومت يافته ايم و نيز تمام علوم و فنوني که به ما فايده مي رسانند در پرتو خرد حاصل شده اند و با خرد به شناخت عظمت جهان و زمين و آسمان و ستارگان و حتي آفريدگار بزرگ نائل شده ايم. ***آثار رازي در مورد آثار رازي در لغت‌نامه دهخدا آمده‌ است: ابن‌النديم در کتاب الفهرست خود تعداد آثار رازي را يکصد و شصت و هفت و ابوريحان بيروني در کتاب فهرست کتب کتاب در رياضيات و نجوم، ۷ کتاب در تفسير و تلخيص و اختصار کتب فلسفي يا طبي ديگران، ۱۷ کتاب در علوم فلسفي و تخميني، ۶ کتاب در مافوق الطبيعه، ۱۴ کتاب در الهيات، ۲۲ کتاب در کيميا، ۲ کتاب در کفريات، ۱۰ کتاب در فنون مختلف در جمع بالغ بر يکصد و هشتاد و چهار مجلد و ابن اصيبعه در عيون الانباء في طبقات الاطباء دويست و سي و هشت کتاب از براي رازي برمي‌شمارد. محمود نجم‌آبادي استاد دانشگاه تهران کتابي با عنوان مولفات و مصنفات ابوبکر محمدبن زکرياي رازي نوشته است که در اين کتاب فهرست‌ هاي ارائه شده توسط ابن النديم و ابوريحان بيروني و قفطي و ابن اصيبعه با يکديگر تطبيق داده و در مجموع دويست و هفتاد و يک کتاب و رساله و مقاله فهرست شده است. همراهان عزيز، آخرين خبر را بر روي بسترهاي زير دنبال کنيد: آخرين خبر در سروش http://sapp.ir/akharinkhabar آخرين خبر در ايتا https://eitaa.com/joinchat/88211456C878f9966e5 آخرين خبر در بله https://bale.ai/invite/#/join/MTIwZmMyZT آخرين خبر در گپ https://gap.im/akharinkhabar