«ربع رشیدی» در مسیر جهانی شدن

ايرنا/ با مشارکت باستان‌شناسان آلماني و آغاز فصل سوم کاوش‌ها در شهرک دانشگاهي «ربع رشيدي» تبريز، اين مجموعه تاريخي ۷۰۰ ساله در مسير ثبت در فهرست يونسکو و جهاني شدن قرار گرفته است.  پس از امضاي تفاهم نامه چهارجانبه توسط ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي آذربايجان شرقي،شهرداري تبريز، دانشگاه هنر اسلامي و موسسه باستان‌شناسي آلمان، فصل سوم کاوش ها در مجموعه شهرک دانشگاهي تاريخي «ربع رشيدي» تبريز به تازيگي توسط کاوشگران ايراني و بين المللي آغاز شده است. مجموعه تاريخي شهرک دانشگاهي ربع رشيدي در سال ۱۳۵۴ شمسي با شماره ۹۴۳ در فهرست آثار ملي کشورمان به ثبت رسيده است؛ همچنين وقف نامه «ربع رشيدي» يکي از معدود آثار ايراني ثبت شده در فهرست ميراث يونسکو است. در ۲ فصل کاوش هاي انجام شده در شهرک تاريخي دانشگاهي ربع رشيدي، باقيمانده آثاري از دوران ايلخاني، کشف و مشخص شد که کاشيکاري هاي زيباي مسجد کبود که آن را به نام «فيروزه اسلام» در جهان معرفي کرده است، ريشه در فعاليت کارگاه هاي سفال و کاشي سازي ربع رشيدي دارد. اين مطالعات همچنين نشان داد که آثار شهرک دانشگاهي ربع رشيدي سه متر پايين تر از سطح فعلي اراضي اين سايت تاريخي و باستاني قرار دارد. ربع رشيدي کجاست؟ خرابه هاي ربع رشيدي، باقيمانده شهرک علمي و دانشگاهي زمان غازان خان ايلخاني است که توسط وزير نامي ايران – خواجه رشيد الدين فضل ا… همداني – در سال ۷۰۰ هجري قمري در شمال شرق باروي شهر تبريز در محله رشيديه ساخته شد؛ اين دانشگاه شامل چهار دانشکده در چهار طرف بود و شهرت آن به نام ربع رشيدي برگرفته از نام اربع يا عدد چهار عربي است؛ براساس مستندات تاريخي اين شهر بيش از ۳۰ هزار خانه، حجره و ديگر بناهاي شهري داشته است. اين شهرک در دوران اوج حيات خود، مورد مراجعه مستقيم دانشمندان معروف جهان و از جمله پزشکان و محققين يونان، رم، مصر، چين و ديگر ممالک آن روز آسيا و اروپايي قرار مي گرفت. بر اساس منابع تاريخي، محله رشيديه يا رشيدآباد داراي سه بخش ربع رشيدي، ربظ و شهرستان بوده است؛ شهرستان شامل باغات و نهرهاي شهر، ربظ محله مسکوني و بناهاي عام المنفعه مثل مسجد، حمام و بازار و ربع رشيدي محل بناهاي دانشگاهي، مسجد زمستانه و تابستانه و حوزه هاي علوم اسلامي بوده است؛ دانشکده پزشکي، کتابخانه بسيار بزرگ و مقبره خود خواجه رشيد که از آن به عنوان جفت گنبد سلطانيه نام برده مي شود، در ربع رشيدي وجود داشت. خواجه رشيدالدين در سال ۷۱۸ هجري قمري و در زمان سلطان ابوسعيد ايلخاني کشته و جنازه او در مقبره اش دفن مي شود؛ پس از وي ربع رشيدي روبه ويراني مي نهد، سپس پسرش خواجه غياث الدين تلاش مي کند، دوباره ربع رشيدي را آباد کند، اما وي نيز به سرنوشت پدر مبتلامي شود. در دوران صفوي و در سال ۱۰۱۹ هجري قمري (شاه عباس بزرگ) براي جلوگيري از حمله عثماني، يک قلعه از مصالح شنب غازان خان (مقبره غازان خان) و گورستان هاي تاريخي تبريز و مصالح ربع رشيدي براي حاکم تبريز ساخته مي شود؛ بنايي که امروزه از آن به عنوان قلعه رشيدي ياد مي شود، همان قلعه دوران صفوي است و تا پيش از کاوش هاي امسال باستان شناسان هيچ نشاني از معماري دوره ايلخاني در اين محوطه کشف نشده بود. ثبت جهاني وقف نامه ربع رشيدي، سرآغازي براي احياي يک شهرک دانشگاهي ۷۰۰ ساله وقف نامه اين مجتمع در خردادماه ۱۳۸۶ در نشستي که از ۲۱ تا ۲۵ خرداد در يونسکو برگزار شده، به همراه شاهنامه بايسنقري در فهرست ميراث مستند اين سازمان ثبت شد. از آذر ماه سال ۱۳۸۱ شعبه بنياد ايران شناسي در آذربايجان شرقي مامور بررسي وقفنامه ربع رشيدي گرديد و معلوم شد که وقفنامه ربع رشيدي فراتر از يک وقفنامه معمولي بوده و در واقع يک نظامنامه دقيق و مفصل تشکيلاتي و برنامه ريزي شده در زمينه هاي مديريت آموزشي ، برنامه ريزي شهري و مسائل انگيزشي و رفاهي براي يک شهر دانشگاهي است که اولا در هر زماني قابل تحقق و پياده شدن است و در عين حال سخن از مجموعه اي بسيار منظم و پيشرفته است. اگر شواهد و مستندات تاريخي نبود، استنباط ميشد که طرح ساخت شهرک دانشگاهي ربع رشيدي، يک پديده دست نيافتني در آنروز بوده و يا احتمالا بخشي از آن به مرحله عمل رسيده بود؛ ولي نه تنها وقفنامه به صورت گزارش گونه است و نشان ميدهد که خواجه رشيد الدين فضل الله پس از طراحي و احداث مجموعه آنرا نوشته، بلکه مکاتبات رشيدي و گزارش ده ها مورخ و مستشرق معروف و منظومه زيباي اوحدي مراغه اي که ربع رشيدي را از نزديک ديده و تحت تاثير آن شعر خود را سروده، حاکي از تحقق چنين مجموعه عظيمي تحت تاثير نيات اصلاحي غازان خان و اهتمام خواجه رشيدالدين فضل الله بوده است. در بهمن ماه ۱۳۸۱ در جريان سفر دکتر حبيبي، دفتر مطالعات ربع رشيدي در شعبه ايران شناسي استان آذربايجان شرقي تاسيس و با مساعدت مالي و تجهيزاتي استانداري کار خود را با ۲ هدف ۱) گرد آوري کليه منابع ، اطلاعات و تحقيقات انجام يافته در مورد ربع رشيدي و ۲) جمع بندي و ارائه يک تصوير روشن جهت فرضيه سازي براي احياء مجموعه، آغاز کرد. نکته حايز اهميت اين است که ربع رشيدي هنوز هم موضوع مطالعات محافل علمي دنياست و مسئول شعبه ايران شناسي چين که مقاله اي با عنوان «نقش خواجه رشيد الدين در گسترش چين شناسي» در همايش ايران شناسي در خرداد ۱۳۸۱ ارائه نمود، اظهار کرد که پرونده مطالعات ربع رشيدي در اين مرکز همواره گشوده است. بسه سال قبل نيز در مجله اوقاف کشور کويت ، يک مقاله ۲۷ صفحه اي در مورد ربع رشيدي ترجمه و به چاپ رسيد و در سال ۲۰۰۲ ، پايان نامه فوق دکتراي خانم بيرگيت هوفمن در کشور آلمان در مورد ربع رشيدي در قالب کتاب منتشر شده و ترجمه آن توسط خانم بحرالعلومي از سوي کتابخانه مجلس شوراي اسلامي زير چاپ مي باشد. طرحي از شهرک دانشگاهي «ربع رشيدي» در ۷۰۰ سال قبل ۱۹ مهرماه ۱۳۹۵ بود که خبر مشارکت موسسه باستان شناسي آلمان در کاوش هاي باستانشناسي مجموعه تاريخي شهرک دانشگاهي ربع رشيدي در رسانه هاي آذربايجان شرقي منتشر شد که نشان از جايگاه بين المللي اين مجموعه ارزشمند داشت. در واقع امضاي تفاهم نامه سه جانبه ميان موسسه باستان شناسي آلمان با سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري و دانشگاه هنر اسلامي تبريز در زمينه انجام مطالعات ميراث فرهنگي ايران، سرآغاز انجام کاوش هاي باستان شناسي در ربع رشيدي بود. در آن زمان اعلام شد که موسسه باسنا شناسي آلمان در راستاي طرح هاي مطالعاتي تبريز ۲۰۱۸ و بحث پروژه هاي راهبردي مجموعه تاريخي ربع رشيدي با ارسال کارشناسان متخصص و صاحب نظر در حوزه باستان شناسي و زمين شناسي براي پيشرفت روند مرمتي اين پروژه اين اداره کل را همراهي مي کند. استفاده از روش هاي نوين و فن آوري هاي روز و تجربه هاي کارشناسان متخصص در امر احيا و مرمت آثار تاريخي توسط کارشناسان موسسه باستانشناسي آلمان در فصل سوم کاوش هاي باستاشناسي ربع رشيدي از جمله دستاوردهاي امضاي تفاهم نامه فوق الذکر بود که گفته مي شود موجب تسريع در روند احياي اين مجموعه به عنوان يکي از زيباترين و باشکوه ترين آثار تاريخي به جا مانده در ايران خواهد شد. با اين نگاه بود که آبان ماه ۱۳۹۵ «سمپوزيم باستان سنجي» با حضور هئيت آلماني در محل دانشگاه هنر اسلامي تبريز به منظور آماده سازي مقدمات پروژه مرمتي مجموعه تاريخي ربع رشيدي به عنوان نخستين دانشگاه جهان برگزار شد. همان زمان مديرکل مؤسسه باستانشناسي آلمان در جريان بازديد از مجموعه تاريخي، فرهنگي ربع رشيدي در جريان آخرين يافته هاي کاوش هاي باستان شناسي محوطه ربع رشيدي قرار گرفت تا به اين ترتيب طرح مرمت و احياي شهرک دانشگاهي ۷۰۰ ساله ربع رشيدي وارد مرحله کاوش شود که اين روند تا به امروز با حضور باستان شناسان آلماني ادامه داد. ما را در کانال «آخرين خبر» دنبال کنيد