چه عواملی باعث می‌شود ایرانی‌ها در برابر کرونا از خود مراقبت نکنند؟

خودمراقبتي راهي در دسترس و کم‌هزينه براي پيشگيري و کنترل بيماري‌ها است و شامل مشارکت فعالانه بيمار در روند مراقبت از خود مانند مشاهده علائم، پيگيري پيشرفت درمان، بررسي عوارض جانبي و در مجموع پيگيري رفتارهاي مرتبط با سلامت چه در افراد بيمار يا سالم است.

«محمود کيوان‌آرا» و «راحله سموعي»؛ پژوهشگران دانشگاه علوم پزشکي اصفهان و همکارانشان معتقدند که ملاحظات و دستورالعمل‌هاي منتشرشده در خصوص پيشگيري از کوويد-۱۹ در حد مورد انتظار اجرا نمي‌شود؛ به همين دليل با انجام مطالعه‌اي به بررسي موانع مشارکت مردم ايران در خودمراقبتي براي پيشگيري از شيوع کوويد-۱۹ پرداختند.

اين پژوهش به صورت مقطعي (فروردين ماه ۱۳۹۹)  و در دو مرحله کيفي و کمي انجام شد. در مرحله کيفي از ۱۱ نفر از اساتيد و مديران دانشگاه علوم پزشکي اصفهان براي شرکت در جلسه بحث گروهي دعوت شد و در يک جلسه دو ساعته نظرات آن‌ها در خصوص موانع مشارکت مردم مورد بررسي قرار گرفت. همچنين نظرات مردم نيز در خصوص وضعيت شيوع ويروس کرونا و عدم حضور در اجتماعات، در مصاحبه‌هاي تلفني هدفمند دريافت شد. محتواي بحث گروهي و مصاحبه‌ها به روش تحليل محتوا کدگذاري و طبقه‌بندي شدند.

بر اساس داده‌هاي به‌دست‌آمده در بخش پژوهش کيفي، پرسش‌نامه‌اي در خصوص ميزان خودمراقبتي افراد طراحي شد و ۱۰۵۶ نفر از سراسر ايران آن را تکميل کردند و با استفاده از آن، ميزان خودمراقبتي مردم و موانع آن مورد بررسي قرار گرفت.

موانع خودمراقبتي در برابر کرونا

در بحث گروهي کارشناسان و مصاحبه‌هاي مردمي (بخش کيفي)، موانع خود مراقبتي مطرح‌شده در ۶ طبقه اصلي اجتماعي- اقتصادي، روان‌شناختي، مذهبي، سياسي و مرتبط با حاکميت، مرتبط با نظام سلامت و موانع اطلاعاتي دسته‌بندي شدند.

همچنين طبق يافته‌هاي اين مطالعه از بين موانع مطرح‌شده در بخش کمي، از نظر مردم مهم‌ترين مانع خودمراقبتي به «عوامل سياستي مديريتي» مربوط است. بر اساس اين يافته‌ها، تاخير در اقدام به موقع و تصميم‌گيري متناقض مسئولان، عدم اقدام طبق دستورالعمل‌هاي استاندارد، ناچيز انگاري اوليه بيماري و... از جمله مهم‌ترين موانع خودمراقبتي مردم است.

ديگر موانع مطرح شده در اين پژوهش به ترتيب عبارتند از:

- موانع روان‌شناختي خودمراقبتي از جمله: عدم آموزش مديريت استرس و هيجانات منفي، عدم باور به آسيب‌پذير بودن، خودخواهي، بي احتياطي و ناتواني در همدلي با ديگران و....؛

- موانع اجتماعي- اقتصادي شامل تضاد خودمراقبتي با تامين مالي، نداشتن توانايي براي هزينه‌کرد سلامتي، مسئوليت اجتماعي را وظيفه ديگران دانستن، وفاداري به باورهاي غلط، عدم توانايي مردم در سرگرم کردن خود، لزوم فرهنگ‌سازي خريد اينترنتي و ...؛

- موانع مرتبط با نظام سلامت مثل؛ فقدان تجربه و نداشتن پيشينه علمي درباره بيماري، نداشتن امکانات و زيرساخت مجهز براي مقابله با بيماري، بزرگ‌نمايي و ناچيزنمايي بيماري توسط کادر درمان، درگير شدن برخي پزشکان و داروخانه‌ها در احتکار امکانات بهداشتي، مبتلا شدن کادر درمان با وجود آگاهي و اطلاعات و...؛

- موانع اطلاعاتي مثل شايعه‌پراکني،‌ ماهيت دشوار و پيچيده توصيه‌هاي ارائه‌شده، محدود کردن کانال‌هاي ارتباطي و لزوم معرفي و فعاليت منابع اطلاعاتي درست؛

- موانع مذهبي مثل انتشار اطلاعات نادرست مذهبي و تحريک مردم به تجمع در مراکز مذهبي، استفاده ابزاري از دين، عدم نظارت بر محتواي مذهبي ارائه‌شده و فاصله زياد بين روحانيون و جامعه پزشکي و مغايرت برخي توصيه‌هاي علمي درباره اين بيماري با رهنمودهاي ديني است.

به گفته پژوهشگران مطالعه؛ با بررسي يافته‌ها به نظر مي‌رسد با وجود ارائه برخي تعابير نادرست از تعاليم ديني که گاهي مغاير با دستورات بهداشتي پاندمي کوويد-۱۹ بود، به دليل آموزه‌هاي ديني قبلي مردم چالش زيادي در اين حوزه گزارش نکردند.

ميزان خودمراقبتي مردم ايران در همه‌گيري کوويد-۱۹

طبق يافته‌هاي اين مطالعه در فروردين ماه ۱۳۹۹، از ۱۰۵۶ نفر پاسخ‌گوي نظرسنجي، ۸ نفر مبتلا به کرونا، ۳۱ نفر مشکوک و بقيه غير مبتلا بودند و طبق نظر شرکت‌کنندگان و خودارزيابي آن‌ها در مورد انجام خودمراقبتي، ميانگين اين نمره (از بين عدد يک تا ۱۰)، ۸.۵ است. طبق اين خودارزيابي، ميانگين نمره خودمراقبتي در زنان بيشتر از مردان بود و اين نمره در افراد مجرد و متاهل تفاوتي نداشت. همچنين مشخص شد با افزايش سطح تحصيلات ميانگين نمره خودمراقبتي افزايش مي‌يابد و اين ميزان در گروه‌هاي شغلي مختلف تفاوتي نداشت.

به گفته پژوهشگران اين مطالعه؛ به نظر مي‌رسد زنان بيشتر مسئوليت مراقبت از خانواده را پذيرا بوده و هشدارهاي مراقبتي را بيشتر دنبال مي‌کنند. ميزان تحصيلات نيز اصولا از دو جنبه دسترسي بيش‌تر افراد تحصيل‌کرده به يافته‌هاي مبتني بر شواهد و احتمال برخورداري بيشتر از تعاملات اجتماعي معتبر، رفتارهاي مراقبتي را مي‌تواند افزايش دهد.

از نظر محققان؛ با توجه به اين‌که اين نظرسنجي در محيط شبکه‌هاي اجتماعي انجام شده است، احتمال شرکت در نظرسنجي براي افرادي که امکانات و دسترسي بهتري به اين شبکه‌ها را داشته‌اند، بيشتر بود و بايد در تعميم نتايج احتياط کرد.

با توجه به نتايج به‌دست‌آمده، پژوهشگران مي‌گويند: «مديران حوزه سلامت و سياست‌گذاران مي‌توانند با برنامه‌ريزي در خصوص موانع شناسايي‌شده در اين مطالعه، مردم را براي خودمراقبتي بيش‌تر و موثرتر هدايت و همراهي کنند».

نتايج اين مطالعه مهرماه سال جاري به صورت مقاله علمي پژوهشي با عنوان «شناسايي موانع خودمراقبتي براي پيشگيري از شيوع کوويد-۱۹ از ديدگاه متخصصين سلامت و مردم: يک مطالعه ترکيبي» در ماه‌نامه دانشگاه علوم پزشکي مازندران منتشر شده است.