به مناسبت روز مهندس؛ مردی که با نبوغش اولین رصدخانه جهان را ساخت

 بنياد بين‌المللي‌ ستاره‌شناسي يا دانشگاه‌ مراغه‌، نامي‌ است‌ که از سوي محققان اين حوزه به رصدخانه "مراغه" ساخت دانشمند ايراني خواجه نصيرالدين طوسي‌ داده شده است‌ و در اهميت اين رصدخانه همين‌ بس‌ که‌ دانشمندان‌ اسلامي و غربي‌ معتقدند نوزايشي‌ که‌ در امر ستاره‌شناسي‌ در دنياي‌ اسلام‌ با ساخت‌ رصدخانه‌ مراغه‌ بوجود آمد، مديون‌ اين‌ نابغه‌ ايراني است‌ که‌ جامعيت‌ او مورد تحسين‌ همگان‌ است‌.

دانشمند فيزيکدان ‌مسلمان‌ پاکستاني‌ برنده‌ جايزه‌ نوبل‌ فيزيک‌ سال‌ ۱۹۷۹ مرحوم‌ دکتر عبدالسلام‌ در جايي‌گفته است رصدخانه‌ مراغه‌ با بيست‌ منجم‌ از سراسر دنياي‌ اسلام‌ تحت‌ سرپرستي‌ دانشمند بزرگ‌ خواجه‌نصيرالدين‌ طوسي‌ ساخته شده و احتمالا نخستين‌ رصدخانه‌ جهان‌ به معني‌ واقعي‌ کلمه‌ بوده‌ است‌ و نيز در جاي ‌ديگري مي‌گويد رصدخانه‌ استانبول‌، چين‌ و حتي‌ رصدخانه‌هاي‌ هند در قرن‌ دوازدهم‌ نيز همه‌ از جلوه‌هاي‌ رصدخانه‌ مراغه‌ است‌.

"محمدبن‌حسن جهرودي طوسي" مشهور به "خواجه نصيرالدين طوسي" در تاريخ ۱۵ جمادي‌الاول سال ۵۹۸ هجري قمري در طوس خراسان متولد شد. وي در دوران جواني در علوم رياضي و نجوم و حکمت سرآمد شد، به طوري که وسعت معلومات و نفوذ او با ابن‌سينا مقايسه مي‌شود.

خواجه نصيرالدين طوسي علوم ديني و عملي را زير نظر پدرش و منطق و حکمت را نزد خالويش بابا افضل ايوبي کاشاني آموخت. تحصيلاتش را در نيشابور به اتمام رسانيد و در آنجا به عنوان دانشمندي برجسته شهرت يافت.

ايامي که خواجه در آن مي‌زيست، مصادف با حمله قوم مغول به ايران و بي‌شک سخت‌ترين ايام تاريخ اين سرزمين است، ولي با اين همه در اين سده نوابغ و بزرگان علم و حکمت و تاريخ و نقاشي و شعر ايران چون "مولوي بلخي"، "شيخ سعدي"، "خواجه رشيدالدين فضل‌الله همداني"، "خواجه حافظ شيرازي" و "خواجه نصيرالدين طوسي" پا به عرصه هستي نهادند.

خواجه نصيرالدين طوسي در ايام حمله مغولان به ايران تازه کسب علم و دانش در نيشابور را آغاز کرده بود. در آن زمان محتشم قهستان‌، ناصرالدين عبدالرحيم‌بن‌ابي منصور اسماعيلي، خواجه را به قهستان دعوت کرد و خواجه نيز به آنجا نقل مکان مي‌کند. به دستور همين ناصرالدين محتشم قهستان بود که خواجه نصيرالدين طوسي کتاب الطهاره ابن مسکويه رازي را از عربي به فارسي برگرداند و آن را به نام ناصرالدين اسماعيلي، «اخلاق ناصري» ناميد. اين کتاب رايج‌ترين کتاب اخلاقي بين مسلمانان هند و ايران بوده است.

اما روزگار خوش ديري نپاييد و بعد از آنکه خواجه نصيرالدين قصيده‌اي در مدح مستعصم، خليفه عباسي سرود و با نامه به بغداد فرستاد، محتشم به وي بدگمان شد و او را به قلعه الموت قزوين نزد علاءالدين محمدبن‌حسن (۶۵۳-۶۱۸) فرستاد و اين دانشمند بزرگ در قلاع اسماعيليان همچون يک زنداني سياسي روزگار مي‌گذراند.

خواجه نصيرالدين طوسي در سال ۶۵۷ هجري قمري از سوي هلاکو خان مأمور شد تا رصدخانه مراغه را تأسيس کند و در اين راه تمام اوقاف ممالک ايلخاني را تحت اختيار او قرار داد. گروهي از دانشمندان و منجمان از جمله رکن‌الدين استرآبادي، محي‌الدين مغربي، قطب‌الدين شيرازي، شمس‌الدين شيرواني، کمال‌الدين ايجي، نجم‌الدين اسطرلابي و … در اين کار با خواجه مشارکت داشتند و بناي رصدخانه در سالي تمام شد که خواجه در آن سال وفات يافت (۶۷۲ هجري قمري)؛ بنابراين بناي رصدخانه مراغه ۱۵ سال به طول انجاميده است.

رصدخانه مراغه فقط مخصوص رصد ستارگان نبود؛ بلکه يک سازمان علمي گسترده بود که بيشتر شاخه‌هاي دانش در آن درس داده مي‌شد و مشهورترين دانشمندان آن عصر- از جمله قطب‌الدين شيرازي، کاشف علت اصلي تشکيل رنگين کمان- در آن‌جا جمع شده بودند. خواجه نصيرالدين همچنين کتابخانه بزرگي با ۴۰۰ هزار جلد کتاب در محل رصدخانه احداث کرد و هر يک از دانشمندان را، بدون توجه به مليت و مذهب به عنوان مسئول بخشي از رصدخانه که در آن تبحر داشتند، قرار داد.

يونسکو سال ۲۰۰۹ را سال "رصدخانه مراغه" نامگذاري کرد. اين بنا در سال ۱۳۶۴ در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيد و در سال‌هاي اخير نيز احياي اين بناي تاريخي به منظور ثبت در ميراث جهاني مورد توجه قرار گرفته است.

خواجه نصيرالدين طوسي در بيشتر دانش‌هاي متداول روزگار خويش به ويژه فقه، حکمت، کلام، منطق، رياضيات، فلک و نجوم و اخلاق، تأليفات و رساله‌هايي از خود به يادگار گذاشته که بيشتر عربي هستند. از مهمترين آثار خواجه نصيرالدين مي‌توان به تجريدالاعتقاد (در علم کلام‌)، شرح اشارات ابوعلي‌سينا (در فلسفه)، التذکرة في علم الهياة، اساس الاقتباس (در علم منطق)، جواهرالفرايض (اصول علم فرايض و مواريث)، اخلاق ناصري، اوصاف الاشراف، زيج ايلخاني، شکل القطاع اشاره کرد.

خواجه در کتاب شکل القطاع مثلثات را براي اولين بار به عنوان دانشي مستقل معرفي کرد و به طور کلي يکي از گسترش دهندگان علم مثلثات به شمار مي‌آيد و کتاب‌هاي مثلثات او در سده ۱۶ ميلادي به زبان فرانسه ترجمه شد. او در رياضيات همچنين تحريرهايي بر آثار آوتولوکوس، آرستاخوس، اقليدس، آپولونيوس، ارشميدس، هوپسيکلس، تئودوسيوس منلائوس و بطلميوس نوشت.

يک دهانه آتشفشاني ۶۰ کيلومتري در نيم‌کره جنوبي ماه به نام "خواجه نصيرالدين طوسي" نام‌گذاري شده‌است. يک خرده سياره که توسط ستاره‌شناس روسي نيکلاي استفانويچ چرنيخ در ۱۹۷۹ کشف شد نيز به نام ايشان ناميده شده‌است.

اختراعات

وي علاوه بر ساخت رصدخانه مراغه براي دستگاه‌هاي مورد نياز رصد ستارگان اقدام کرد و از اين رو اين رصدخانه با چنان دستگاه‌هاي پيشرفته و دقيقي تجهيز شد که تا ۳۰۰ سال بعد در غرب مورد استفاده قرار مي‌گرفت.

خواجه نصير روش‌هاي استفاده از ساعت آفتابي را نيز براي رصد  کشف کرد.

از ديگر دستاوردهاي اين دانشمند بزرگ مي‌توان به اين موارد اشاره کرد:

ذات الحق بزرگ: يکي از مهمترين وسايل نجومي قديمي است که علاوه بر رصد ستارگان و تعيين مختصات آنها، بسياري از مسائل نجوم از جمله تبديل مختصات افقي و استوايي و دايرة‌البروجي به يکديگر را حل مي‌کردند. از جمله مهمترين حلقه‌هاي اين وسيله مي‌توان به حلقه دايرة‌البروج، حلقه نصف‌النهار، عرض کوچک، عرض بزرگ و حلقه استوا ١٦ اشاره کرد. با چرخاندن و تغيير موضع اين حلقه‌ها نسبت به يکديگر مي‌توان مواضع ستارگان را در سيستم‌هاي مختلف سماوي تعيين کرد.

ذات‌الجيب: اين ابزار در حين رصد ارتفاع ستاره، سينوس (اصطلاح عربي: جيب) ستاره را نيز ارائه مي‌داد.

ذات السمت: اين دستگاه نيز محصول طراحي‌هاي وي و شامل دو ربع دايره است که حول يک محور عمودي مي‌چرخيد و با استفاده از آن مي‌توان سمت و ارتفاع دو جسم را در آن واحد تعيين کرد. به عبارت ديگر ابزاري براي تعيين سمت اجرام.

ربع جداري: بزرگ‌ترين ابزار نجومي ايران قديم «ربع جداري» است که به بزرگي يک ساختمان است. يک‌چهارم دايره کامل را به دقت و بر اساس محاسبات با سنگ و آجر مي‌ساختند؛ آن را درجه‌بندي کرده و زاويه شعاع آفتاب را بر آن درجه‌بندي مي‌خواندند؛ ابزاري شبيه به اسطرلاب.

خواجه نصير کتاب زيخ ايلخاني را هم در اين زمان تاليف کرد و تا پايان عمر خواجه يعني ۱۵ سال اطلاعات در مورد ستارگان را در زيج نوشت.

زيج ايلخاني ثمره‌ مطالعاتي‌ است‌ که‌ درباره‌ رصدخانه‌ مراغه‌ به زبان فارسي صورت‌ گرفت. زيج به معني تعيين موقعيت و چگونگي حرکات ستارگان است.

نامگذاري روزي به نام روز مهندس

با توجه به دستاوردهاي تاريخي خواجه نصيرالدين طوسي در تقويم ايران روز ۵ اسفندماه به نام "روز مهندس" نامگذاري شده است، در حالي که آمارها نشان مي‌دهد که در سال ۱۳۹۶ نرخ بيکاري در ايران حدود ۱۲ درصد بوده و نرخ بيکاري دانش‌آموختگان رشته‌هاي مهندسي ۳۷.۵ درصد بوده است.

طي يک دوره‌ پنج ساله (۹۴-۹۰) تعداد داوطلبان گروه رياضي و فني از ۳۶۰ هزار و ۸۷۳ به تعداد ۱۸۱ هزار و ۸۵۶ نفر رسيد. اين در حالي بود که در همين مدت، تعداد داوطلبان گروه آزمايشي علوم تجربي از ۴۵۱ هزار به ۴۹۸ هزار و ۸۲۲ نفر رسيد که به اعتقاد کارشناسان، نبود جايگاه شغلي مناسب براي دانش‌آموختگان رشته‌هاي علوم پايه در اين افت بي‌اثر نبوده است.

اين در حالي است که به گفته محققان اين حوزه از خانه‌اي که در آن زندگي تا جاده‌هايي که روزانه از آن استفاده مي‌کنيم، اثر کار و فعاليت حوزه مهندسي است و اثرگذاري اين حيطه به گونه‌اي است که پزشکان نيز از اثرات فعاليت مهندسان بهره‌مند مي‌شوند؛ چرا که کليه تجهيزات حوزه پزشکي از سوي مهندسان ساخته مي‌شوند. از اين رو مي‌توان ادعا کرد که بدون فعاليت علمي و دانش پايه مهندسان، نمي‌توان هيچ پروژه عمراني را به نتيجه رساند.