رمزگشایی از ابتلا به کرونا پس از واکسیناسیون

محققان در پاسخ به این‌ پرسش که چرا باید به واکسن‌ها اعتماد کنیم صراحتا می‌گویند ابتلای برخی افراد به بیماری پس از واکسینه‌شدن در ابعاد جمعیت یک جامعه، اصلا غیر منتظره و عجیب نبوده و به‌ معنی ناکارآمدی آن واکسن نیست.

دکتر آنتونی فائوچی، رئیس موسسه ملی آلرژی و بیماری‌های عفونی آمریکا در نشست خبری هفتگی کاخ سفید درباره آخرین وضعیت همه‌گیری کووید-۱۹ که در ششم فروردین ۱۴۰۰ برگزار شد، می‌گوید: «وقتی میلیون‌ها نفر را در سطح جامعه واکسینه می‌کنید، ظهور موارد ابتلا به بیماری پس از واکسینه‌شدن غافلگیرکننده و غیر معمول نیست.» بروز چنین اتفاقاتی دلایل متنوعی می‌تواند داشته باشد. ردیابی و بررسی داده‌های ژنومی این افراد که به اصطلاح به آنها «موارد ابتلا (Breakthrough Cases)»  گفته می‌شود می‌تواند کمک به‌سزایی در توسعه واکسن‌ها داشته باشد.

تفاوت بین تاثیرات نشان داده‌شده در آزمایش‌ها و کارآمدی واکسن‌ها

بیشتر واکسن‌های کرونایی که اکنون از آنها در سطح جهان و ایران استفاده می‌شود، تاثیرگذاری مثبت و بسیار بالایی را در فاز سوم آزمایش‌های بالینی از خود نشان داده‌اند. اما باید به این نکته توجه کنید که تاثیرگذاری یک واکسن در این آزمایش‌ها صرفا منعکس‌کننده کارآمدی آن در هنگام توزیع گسترده‌ در سطح جامعه نیست. در فازهای بالینی یک واکسن، میزان تاثیرگذاری آن با مقایسه گروهی که واکسن دریافت کرده‌اند و گروهی که واکسن دریافت نکرده‌اند (دارونما) مشخص می‌شود. باید این را هم در نظر داشت که وقتی به‌ طور مثال گفته می‌شود این میزان در آزمایش‌ها ۹۵ درصد است، به این معنی نیست که از هر صد نفر، پنج نفر پس از تزریق واکسن به بیماری مبتلا می‌شود، بلکه این عدد به ما می‌گوید که هر شانسی برای ابتلا به ویروس داشته‌ایم، پس از تزریق واکسن این شانس ۹۵ درصد کاهش می‌یابد. همچنین یکی دیگر از موضوعات مهم در این بحث، مشخص‌نشدن افراد مبتلای بدون علامت در آزمایش‌های بالینی یک واکسن است، زیرا محققان فقط قادر به تشخیص بیماران با علائم مشخص بیماری هستند و در نتیجه گروه ناقلان بی‌علامت، جزو افراد مبتلا پس از زدن واکسن به حساب نمی‌آیند.

پس از این‌ که واکسن‌های کووید-۱۹ مجوز استفاده گسترده در کشوری را دریافت کنند، در آن زمان با انجام مطالعات روی افراد واکسینه‌شده، می‌توان متوجه شد که آیا واکسن مانعی برای انتقال ویروس از جانب بیماران بی‌علامت هست یا خیر. همچنین در این مرحله،‌ می‌توان کارآمدی واقعی یک واکسن در جامعه‌ معینی را مطالعه و مشخص کرد. به‌ طور معمول نتایج به دست آمده در این فاز مطالعاتی عدد کمتری را نسبت به نتایج فاز سوم آزمایش‌های بالینی نشان می‌دهد. برای مثال میزان کارآمدی واکسن آنفلوآنزا در ابعاد گسترده بین ۴۰ تا ۶۰ درصد است. اما همین میزان هم سالانه جان میلیون‌ها نفر را نجات می‌دهد. در واقع کاهش تاثیرات یک واکسن در هنگام واکسیناسیون گسترده، به‌ معنی مفید نبودن آن نیست.

ماهان غفاری، پژوهشگر اپیدمیولوژی و تکامل ویروس از دانشگاه آکسفورد در گفت‌وگو با جام‌ جم می‌گوید: «مشاهدات در آمریکا و فلسطین اشغالی نشان می‌دهد که کارآمدی واکسن‌های کووید-۱۹ استفاده‌شده در این کشورها، با نتایج به‌ دست آمده در فاز سوم بالینی بسیار نزدیک هستند. این خبر بسیار مثبتی است و نشان می‌دهد کارایی این واکسن‌ها در ابعاد بزرگ جامعه نیز مؤثر بوده است. همچنین مطالعاتی که روی واکسن آسترازنکا انجام شده، از وضعیت خوب این واکسن پس از تزریق گسترده آن خبر می‌دهد.»

با این وجود دنبال‌کردن وضعیت افراد واکسینه‌شده، مطالعه روی کسانی که پس از تزریق واکسن به بیماری مبتلا شده‌اند و شناسایی ریشه‌ها و دلایل آن، امری ضروری برای هر جامعه و برای توسعه واکسن‌هاست.

نتایج تحقیقات درباره کارآمدی واکسن در جامعه

با توجه به این‌ که مدت زمان زیادی از توزیع وسیع واکسن کرونا در جهان نگذشته است، هنوز داده‌های دقیق و جامعی درباره میزان کارآمدی این واکسن‌ها وجود ندارد و به احتمال زیاد در ماه‌های پیش رو شاهد انتشار داده‌های بسیار دقیق‌تری در این زمینه خواهیم بود. در گزارشی که چندی پیش مرکز کنترل و پیشگیری بیماری (CDC) آمریکا منتشر کرده است، پس از مطالعه‌ روی ۱۴ هزار و ۷۶۵ نفر از پرسنل یک مجتمع بهداشتی که به‌طور کامل واکسینه شده بودند، ۲۲ نفر از آنها به کووید-۱۹ مبتلا شده‌اند. سن تمام این افراد بین ۴۱ تا ۷۳ سال بوده است و از بین آنان ۱۴ نفر پس از ابتلا هیچ‌گونه علائمی از بیماری نداشته‌اند؛ همچنین فقط دو نفر از ۲۲ مورد ابتلا به دلیل عوارض این ویروس در بیمارستان بستری شده‌اند و یک نفر هم بر اثر ابتلا به کرونا جان خود را از دست داده است. عدد به‌ دست آمده در این مطالعه، روند غیر عادی که نشان‌دهنده ناکارآمدی واکسن‌ها باشد را نشان نمی‌دهد.

نتایج چند مطالعه دیگر نیز در همین زمینه در نشریه «نیوانگلند ژورنال آو مدیسن» منتشر شده‌اند که در هیچکدام از آنها روند غیر معمول ابتلا، پس از واکسینه‌شدن وجود نداشته است. بر طبق این نتایج از ۸۱۲۱ پرسنل یک مرکز درمانی در تگزاس آمریکا و همچنین ۱۴ هزار و ۹۹۰ نفر از کارکنان مرکز درمانی دیگری در کالیفرنیا که به‌ طور کامل واکسینه شده‌ بودند، فقط ۱۱ نفر پس از گذشت ۱۴ روز یا بیشتر از زمان تزریق دوز دوم واکسن، به بیماری کووید-۱۹ مبتلا شده‌اند.

مقاله منتشرشده دیگری در همین نشریه حکایت از این دارد که تاثیرگذاری کامل واکسن‌ها پس از یک بازه ۱۴روزه، بعد از تزریق دوز دوم اتفاق می‌افتد و تا قبل از آن احتمال ابتلای فرد واکسینه‌شده به بیماری همچنان بالا است.

سازمان‌های بهداشتی به کمک دولت‌ها و معمولا پس از واکسینه‌کردن افراد جامعه سعی می‌کنند تا با ردیابی موارد ابتلا، الگوهای خاصی از ابتلا به بیماری را پیدا کنند. این الگوها می‌توانند بر اساس یک گروه سنی یا جنسیت خاص، افراد دارای یک بیماری مشترک یا گونه‌ای از ویروس کرونا باشد که موارد ابتلا، مشترکا به آن گرفتار شده‌اند. وجود چنین الگوهایی خطرناک است و این معنی را می‌دهد که واکسن مورد استفاده در افراد خاصی یا در برابر گونه جدیدی از ویروس نمی‌تواند ایمنی مناسبی ایجاد کند. با توجه به آخرین گزارش مرکز کنترل و پیشگیری بیماری، تاکنون چنین الگویی در ابعاد گسترده یافت نشده‌ است.

جمع‌آوری داده و دنبال‌کردن رشته‌های ژنومی ویروس، امری بسیار مهم در هنگام واکسینه‌کردن جامعه در مقابل بیماری کووید-۱۹ است. با داده‌های به‌ دست آمده از این طریق می‌توان فهمید که آیا موارد ابتلا پس از تزریق واکسن به‌ دلیل واکنش ضعیف سیستم ایمنی بدن‌شان مبتلا شده‌اند یا این‌ که علت ابتلای آنها ظهور سویه‌های جدیدی از ویروس کرونا بوده است که این مورد بسیار نگران‌کننده‌تر و نیازمند اقدام فوری نهادهای مربوطه خواهد بود. البته باید به این نکته نیز توجه کرد که صرفا یک جهش جدید از جانب ویروس باعث نمی‌شود واکسن‌ها به‌ طور کامل بی‌اثر شوند. بلکه این جهش‌ها و ایجاد سویه‌های جدید، به‌ طور تدریجی رخ می‌دهند و به‌ مرور زمان از کارآمدی واکسن‌های کووید-۱۹ می‌کاهند.

به همین دلیل هم دولت‌ها زمان محدودی برای واکسینه‌کردن جامعه دارند. آن‌ طور که دکتر غفاری در ادامه گفت‌وگو به ما می‌گوید: «ما بیشتر در یک جنگ با زمان هستیم که بتوانیم چقدر سریع واکسن‌های خوبی که در اختیار داریم را در ابعاد گسترده به مردم تزریق کنیم.»

علت تفاوت بین نتایج بالینی و نتایج حاصل از جامعه

تفاوت بین نتایج به‌ دست آمده از مطالعات بالینی واکسن‌ها و کارآمدی آنها در ابعاد جامعه، به عوامل مختلف بستگی دارد. در فازهای آزمایشگاهی شرایط ایده‌آلی حاکم است. برای مثال هیچ‌گاه افرادی با سابقه بیماری‌های زمینه‌ای یا کودکان و نوجوانان اجازه شرکت در این ‌آزمایش‌ها را ندارند؛ هر چند پس از شروع توزیع این واکسن‌ها، این افراد نیز ممکن است به تزریق واکسن نیاز داشته باشند. همچنین در فرآیند واکسیناسیون گسترده، عواملی مانند اشتباه در نگهداری واکسن‌ها و رعایت‌نشدن دمای مناسب نگهداری، تزریق واکسن به قسمت نادرستی از بازو یا اشتباه در تزریق دوز مناسب واکسن، ممکن است باعث شود کارآمدی واکسن‌ها تا حدودی کاهش یابد. در کنار این موارد، گاهی بدن فرد واکسینه‌شده به دلیل مشکلات ژنتیکی و ضعف سیستم ایمنی بدن یا مصرف داروها یا قرارداشتن تحت درمان‌های خاص مانند شیمی‌درمانی، نمی‌تواند آنتی‌بادی‌های قدرتمندی برای مقابله با ویروس بسازد که همین امر موجب کاهش نیافتن احتمال ابتلای این افراد به بیماری حتی پس از واکسینه‌شدن می‌شود.

اما یکی از مهم‌ترین عواملی که می‌تواند کارآمدی یک واکسن را به مرور زمان کاهش دهد، ظهور گونه‌های جهش‌یافته ویروس است. ماهان غفاری در این رابطه می‌افزاید: «در بین جوامع مختلف با توجه به سابقه بیماری و ایمنی افراد آن جامعه و مشخصا به‌ دلیل وجود گونه‌های مختلف ویروس، ممکن است کارایی واکسن‌ها تحت‌ تاثیر قرار بگیرد. برای همین هم شرکت‌های سازنده واکسن سعی می‌کنند تا در نقاط مختلف جهان واکسن‌های خود را امتحان کنند تا فهم بیشتری درباره کارایی واکسن داشته باشند.»

ضمن این‌ که پس از دریافت واکسن کووید-۱۹ حدود دو هفته (این عدد ممکن است برای بعضی از واکسن‌ها متفاوت باشد) طول ‌می‌کشد تا ایمنی کامل در بدن فرد حاصل شود. چنانچه شخصی در این فاصله در معرض ویروس کرونا قرار بگیرد، شانس کمتری برای محافظت‌شدن در مقابل آن دارد.

وضعیت جمع‌آوری داده‌های پسا-واکسیناسیون در ایران

با توجه به این‌ که جمع‌آوری چنین داده‌هایی ضروری است، در کشور ما نیز باید مطالعاتی در این زمینه انجام شود. اما یک منبع آگاه که نخواست نامش فاش شود، در این‌ خصوص به جام‌جم گفت: «باید مراقب باشیم به بهانه حمایت از واکسن‌های داخلی یا به علت تعصب روی دستاوردهای محققان ایرانی و تلاش برای رونمایی هرچه سریع‌تر از محصولی بیولوژیک، اصول علمی استاندارد برای آزمایش‌های بالینی نادیده گرفته نشود.»

وی در ادامه افزود: «متاسفانه با توجه به شرایط فعلی و تمرکز اصلی که بر رونمایی هرچه سریع‌تر واکسن‌های داخلی دیده می‌شود، به نظر نمی‌رسد برنامه‌ای برای انجام مطالعات روی افرادی که واکسینه شده‌اند، وجود داشته باشد.»

مسلما شفافیت هر چه بیشتر وزارت بهداشت از نظر انتشار داده‌های مربوط به آزمایش‌های بالینی صورت‌گرفته روی واکسن‌های داخلی و گرفتن مجوزهای سازمان بهداشت جهانی در جهت تأیید کارآمدی و اثربخشی این واکسن‌ها به اعتمادسازی نسبت به تزریق واکسن‌های داخلی کمک خواهد کرد.

ماهان غفاری نیز در پاسخ به این سوال که مطالعه بر روی افراد واکسینه‌شده برای فهمیدن میزان کارآمدی واکسن در جامعه چقدر مهم است، به جام‌ جم گفت: «وقتی فاز ۳ آزمایش واکسن تمام شده و تزریق آن به مردم آغاز می‌شود، مطالعات هنوز روی واکسن ادامه دارد. این شرکت‌های سازنده هستند که باید کشورهای خریدار را مجاب کنند تا اطلاعات واکسن‌ها را پس از توزیع در اختیارشان قرار دهند. البته واقعیت این است که شاید مثلا جایی مثل مرکز تحقیقات گامالیا که سازنده واکسن اسپوتنیک است، این اطلاعات را از ایران نخواهد. اما این تصمیم بسیار عجیبی خواهد بود، زیرا جمع‌آوری و مطالعه این داده‌ها به نفع همه است.»

در پایان باید گفت با وجود تمام فاکتورهایی که ممکن است کارآمدی واکسن‌ها علیه ویروس کووید-۱۹ را کاهش دهند، ‌آنها تنها ابزارهای ما در برابر کرونا هستند و با استفاده از واکسن‌های معتبر می‌توانیم جان خود و بسیاری از انسان‌های دیگر را نجات دهیم.»