رمزگشایی از ابتلا به کرونا پس از واکسیناسیون

محققان در پاسخ به اين‌ پرسش که چرا بايد به واکسن‌ها اعتماد کنيم صراحتا مي‌گويند ابتلاي برخي افراد به بيماري پس از واکسينه‌شدن در ابعاد جمعيت يک جامعه، اصلا غير منتظره و عجيب نبوده و به‌ معني ناکارآمدي آن واکسن نيست.

دکتر آنتوني فائوچي، رئيس موسسه ملي آلرژي و بيماري‌هاي عفوني آمريکا در نشست خبري هفتگي کاخ سفيد درباره آخرين وضعيت همه‌گيري کوويد-۱۹ که در ششم فروردين ۱۴۰۰ برگزار شد، مي‌گويد: «وقتي ميليون‌ها نفر را در سطح جامعه واکسينه مي‌کنيد، ظهور موارد ابتلا به بيماري پس از واکسينه‌شدن غافلگيرکننده و غير معمول نيست.» بروز چنين اتفاقاتي دلايل متنوعي مي‌تواند داشته باشد. رديابي و بررسي داده‌هاي ژنومي اين افراد که به اصطلاح به آنها «موارد ابتلا (Breakthrough Cases)»  گفته مي‌شود مي‌تواند کمک به‌سزايي در توسعه واکسن‌ها داشته باشد.

تفاوت بين تاثيرات نشان داده‌شده در آزمايش‌ها و کارآمدي واکسن‌ها

بيشتر واکسن‌هاي کرونايي که اکنون از آنها در سطح جهان و ايران استفاده مي‌شود، تاثيرگذاري مثبت و بسيار بالايي را در فاز سوم آزمايش‌هاي باليني از خود نشان داده‌اند. اما بايد به اين نکته توجه کنيد که تاثيرگذاري يک واکسن در اين آزمايش‌ها صرفا منعکس‌کننده کارآمدي آن در هنگام توزيع گسترده‌ در سطح جامعه نيست. در فازهاي باليني يک واکسن، ميزان تاثيرگذاري آن با مقايسه گروهي که واکسن دريافت کرده‌اند و گروهي که واکسن دريافت نکرده‌اند (دارونما) مشخص مي‌شود. بايد اين را هم در نظر داشت که وقتي به‌ طور مثال گفته مي‌شود اين ميزان در آزمايش‌ها ۹۵ درصد است، به اين معني نيست که از هر صد نفر، پنج نفر پس از تزريق واکسن به بيماري مبتلا مي‌شود، بلکه اين عدد به ما مي‌گويد که هر شانسي براي ابتلا به ويروس داشته‌ايم، پس از تزريق واکسن اين شانس ۹۵ درصد کاهش مي‌يابد. همچنين يکي ديگر از موضوعات مهم در اين بحث، مشخص‌نشدن افراد مبتلاي بدون علامت در آزمايش‌هاي باليني يک واکسن است، زيرا محققان فقط قادر به تشخيص بيماران با علائم مشخص بيماري هستند و در نتيجه گروه ناقلان بي‌علامت، جزو افراد مبتلا پس از زدن واکسن به حساب نمي‌آيند.

پس از اين‌ که واکسن‌هاي کوويد-۱۹ مجوز استفاده گسترده در کشوري را دريافت کنند، در آن زمان با انجام مطالعات روي افراد واکسينه‌شده، مي‌توان متوجه شد که آيا واکسن مانعي براي انتقال ويروس از جانب بيماران بي‌علامت هست يا خير. همچنين در اين مرحله،‌ مي‌توان کارآمدي واقعي يک واکسن در جامعه‌ معيني را مطالعه و مشخص کرد. به‌ طور معمول نتايج به دست آمده در اين فاز مطالعاتي عدد کمتري را نسبت به نتايج فاز سوم آزمايش‌هاي باليني نشان مي‌دهد. براي مثال ميزان کارآمدي واکسن آنفلوآنزا در ابعاد گسترده بين ۴۰ تا ۶۰ درصد است. اما همين ميزان هم سالانه جان ميليون‌ها نفر را نجات مي‌دهد. در واقع کاهش تاثيرات يک واکسن در هنگام واکسيناسيون گسترده، به‌ معني مفيد نبودن آن نيست.

ماهان غفاري، پژوهشگر اپيدميولوژي و تکامل ويروس از دانشگاه آکسفورد در گفت‌وگو با جام‌ جم مي‌گويد: «مشاهدات در آمريکا و فلسطين اشغالي نشان مي‌دهد که کارآمدي واکسن‌هاي کوويد-۱۹ استفاده‌شده در اين کشورها، با نتايج به‌ دست آمده در فاز سوم باليني بسيار نزديک هستند. اين خبر بسيار مثبتي است و نشان مي‌دهد کارايي اين واکسن‌ها در ابعاد بزرگ جامعه نيز مؤثر بوده است. همچنين مطالعاتي که روي واکسن آسترازنکا انجام شده، از وضعيت خوب اين واکسن پس از تزريق گسترده آن خبر مي‌دهد.»

با اين وجود دنبال‌کردن وضعيت افراد واکسينه‌شده، مطالعه روي کساني که پس از تزريق واکسن به بيماري مبتلا شده‌اند و شناسايي ريشه‌ها و دلايل آن، امري ضروري براي هر جامعه و براي توسعه واکسن‌هاست.

نتايج تحقيقات درباره کارآمدي واکسن در جامعه

با توجه به اين‌ که مدت زمان زيادي از توزيع وسيع واکسن کرونا در جهان نگذشته است، هنوز داده‌هاي دقيق و جامعي درباره ميزان کارآمدي اين واکسن‌ها وجود ندارد و به احتمال زياد در ماه‌هاي پيش رو شاهد انتشار داده‌هاي بسيار دقيق‌تري در اين زمينه خواهيم بود. در گزارشي که چندي پيش مرکز کنترل و پيشگيري بيماري (CDC) آمريکا منتشر کرده است، پس از مطالعه‌ روي ۱۴ هزار و ۷۶۵ نفر از پرسنل يک مجتمع بهداشتي که به‌طور کامل واکسينه شده بودند، ۲۲ نفر از آنها به کوويد-۱۹ مبتلا شده‌اند. سن تمام اين افراد بين ۴۱ تا ۷۳ سال بوده است و از بين آنان ۱۴ نفر پس از ابتلا هيچ‌گونه علائمي از بيماري نداشته‌اند؛ همچنين فقط دو نفر از ۲۲ مورد ابتلا به دليل عوارض اين ويروس در بيمارستان بستري شده‌اند و يک نفر هم بر اثر ابتلا به کرونا جان خود را از دست داده است. عدد به‌ دست آمده در اين مطالعه، روند غير عادي که نشان‌دهنده ناکارآمدي واکسن‌ها باشد را نشان نمي‌دهد.

نتايج چند مطالعه ديگر نيز در همين زمينه در نشريه «نيوانگلند ژورنال آو مديسن» منتشر شده‌اند که در هيچکدام از آنها روند غير معمول ابتلا، پس از واکسينه‌شدن وجود نداشته است. بر طبق اين نتايج از ۸۱۲۱ پرسنل يک مرکز درماني در تگزاس آمريکا و همچنين ۱۴ هزار و ۹۹۰ نفر از کارکنان مرکز درماني ديگري در کاليفرنيا که به‌ طور کامل واکسينه شده‌ بودند، فقط ۱۱ نفر پس از گذشت ۱۴ روز يا بيشتر از زمان تزريق دوز دوم واکسن، به بيماري کوويد-۱۹ مبتلا شده‌اند.

مقاله منتشرشده ديگري در همين نشريه حکايت از اين دارد که تاثيرگذاري کامل واکسن‌ها پس از يک بازه ۱۴روزه، بعد از تزريق دوز دوم اتفاق مي‌افتد و تا قبل از آن احتمال ابتلاي فرد واکسينه‌شده به بيماري همچنان بالا است.

سازمان‌هاي بهداشتي به کمک دولت‌ها و معمولا پس از واکسينه‌کردن افراد جامعه سعي مي‌کنند تا با رديابي موارد ابتلا، الگوهاي خاصي از ابتلا به بيماري را پيدا کنند. اين الگوها مي‌توانند بر اساس يک گروه سني يا جنسيت خاص، افراد داراي يک بيماري مشترک يا گونه‌اي از ويروس کرونا باشد که موارد ابتلا، مشترکا به آن گرفتار شده‌اند. وجود چنين الگوهايي خطرناک است و اين معني را مي‌دهد که واکسن مورد استفاده در افراد خاصي يا در برابر گونه جديدي از ويروس نمي‌تواند ايمني مناسبي ايجاد کند. با توجه به آخرين گزارش مرکز کنترل و پيشگيري بيماري، تاکنون چنين الگويي در ابعاد گسترده يافت نشده‌ است.

جمع‌آوري داده و دنبال‌کردن رشته‌هاي ژنومي ويروس، امري بسيار مهم در هنگام واکسينه‌کردن جامعه در مقابل بيماري کوويد-۱۹ است. با داده‌هاي به‌ دست آمده از اين طريق مي‌توان فهميد که آيا موارد ابتلا پس از تزريق واکسن به‌ دليل واکنش ضعيف سيستم ايمني بدن‌شان مبتلا شده‌اند يا اين‌ که علت ابتلاي آنها ظهور سويه‌هاي جديدي از ويروس کرونا بوده است که اين مورد بسيار نگران‌کننده‌تر و نيازمند اقدام فوري نهادهاي مربوطه خواهد بود. البته بايد به اين نکته نيز توجه کرد که صرفا يک جهش جديد از جانب ويروس باعث نمي‌شود واکسن‌ها به‌ طور کامل بي‌اثر شوند. بلکه اين جهش‌ها و ايجاد سويه‌هاي جديد، به‌ طور تدريجي رخ مي‌دهند و به‌ مرور زمان از کارآمدي واکسن‌هاي کوويد-۱۹ مي‌کاهند.

به همين دليل هم دولت‌ها زمان محدودي براي واکسينه‌کردن جامعه دارند. آن‌ طور که دکتر غفاري در ادامه گفت‌وگو به ما مي‌گويد: «ما بيشتر در يک جنگ با زمان هستيم که بتوانيم چقدر سريع واکسن‌هاي خوبي که در اختيار داريم را در ابعاد گسترده به مردم تزريق کنيم.»

علت تفاوت بين نتايج باليني و نتايج حاصل از جامعه

تفاوت بين نتايج به‌ دست آمده از مطالعات باليني واکسن‌ها و کارآمدي آنها در ابعاد جامعه، به عوامل مختلف بستگي دارد. در فازهاي آزمايشگاهي شرايط ايده‌آلي حاکم است. براي مثال هيچ‌گاه افرادي با سابقه بيماري‌هاي زمينه‌اي يا کودکان و نوجوانان اجازه شرکت در اين ‌آزمايش‌ها را ندارند؛ هر چند پس از شروع توزيع اين واکسن‌ها، اين افراد نيز ممکن است به تزريق واکسن نياز داشته باشند. همچنين در فرآيند واکسيناسيون گسترده، عواملي مانند اشتباه در نگهداري واکسن‌ها و رعايت‌نشدن دماي مناسب نگهداري، تزريق واکسن به قسمت نادرستي از بازو يا اشتباه در تزريق دوز مناسب واکسن، ممکن است باعث شود کارآمدي واکسن‌ها تا حدودي کاهش يابد. در کنار اين موارد، گاهي بدن فرد واکسينه‌شده به دليل مشکلات ژنتيکي و ضعف سيستم ايمني بدن يا مصرف داروها يا قرارداشتن تحت درمان‌هاي خاص مانند شيمي‌درماني، نمي‌تواند آنتي‌بادي‌هاي قدرتمندي براي مقابله با ويروس بسازد که همين امر موجب کاهش نيافتن احتمال ابتلاي اين افراد به بيماري حتي پس از واکسينه‌شدن مي‌شود.

اما يکي از مهم‌ترين عواملي که مي‌تواند کارآمدي يک واکسن را به مرور زمان کاهش دهد، ظهور گونه‌هاي جهش‌يافته ويروس است. ماهان غفاري در اين رابطه مي‌افزايد: «در بين جوامع مختلف با توجه به سابقه بيماري و ايمني افراد آن جامعه و مشخصا به‌ دليل وجود گونه‌هاي مختلف ويروس، ممکن است کارايي واکسن‌ها تحت‌ تاثير قرار بگيرد. براي همين هم شرکت‌هاي سازنده واکسن سعي مي‌کنند تا در نقاط مختلف جهان واکسن‌هاي خود را امتحان کنند تا فهم بيشتري درباره کارايي واکسن داشته باشند.»

ضمن اين‌ که پس از دريافت واکسن کوويد-۱۹ حدود دو هفته (اين عدد ممکن است براي بعضي از واکسن‌ها متفاوت باشد) طول ‌مي‌کشد تا ايمني کامل در بدن فرد حاصل شود. چنانچه شخصي در اين فاصله در معرض ويروس کرونا قرار بگيرد، شانس کمتري براي محافظت‌شدن در مقابل آن دارد.

وضعيت جمع‌آوري داده‌هاي پسا-واکسيناسيون در ايران

با توجه به اين‌ که جمع‌آوري چنين داده‌هايي ضروري است، در کشور ما نيز بايد مطالعاتي در اين زمينه انجام شود. اما يک منبع آگاه که نخواست نامش فاش شود، در اين‌ خصوص به جام‌جم گفت: «بايد مراقب باشيم به بهانه حمايت از واکسن‌هاي داخلي يا به علت تعصب روي دستاوردهاي محققان ايراني و تلاش براي رونمايي هرچه سريع‌تر از محصولي بيولوژيک، اصول علمي استاندارد براي آزمايش‌هاي باليني ناديده گرفته نشود.»

وي در ادامه افزود: «متاسفانه با توجه به شرايط فعلي و تمرکز اصلي که بر رونمايي هرچه سريع‌تر واکسن‌هاي داخلي ديده مي‌شود، به نظر نمي‌رسد برنامه‌اي براي انجام مطالعات روي افرادي که واکسينه شده‌اند، وجود داشته باشد.»

مسلما شفافيت هر چه بيشتر وزارت بهداشت از نظر انتشار داده‌هاي مربوط به آزمايش‌هاي باليني صورت‌گرفته روي واکسن‌هاي داخلي و گرفتن مجوزهاي سازمان بهداشت جهاني در جهت تأييد کارآمدي و اثربخشي اين واکسن‌ها به اعتمادسازي نسبت به تزريق واکسن‌هاي داخلي کمک خواهد کرد.

ماهان غفاري نيز در پاسخ به اين سوال که مطالعه بر روي افراد واکسينه‌شده براي فهميدن ميزان کارآمدي واکسن در جامعه چقدر مهم است، به جام‌ جم گفت: «وقتي فاز ۳ آزمايش واکسن تمام شده و تزريق آن به مردم آغاز مي‌شود، مطالعات هنوز روي واکسن ادامه دارد. اين شرکت‌هاي سازنده هستند که بايد کشورهاي خريدار را مجاب کنند تا اطلاعات واکسن‌ها را پس از توزيع در اختيارشان قرار دهند. البته واقعيت اين است که شايد مثلا جايي مثل مرکز تحقيقات گاماليا که سازنده واکسن اسپوتنيک است، اين اطلاعات را از ايران نخواهد. اما اين تصميم بسيار عجيبي خواهد بود، زيرا جمع‌آوري و مطالعه اين داده‌ها به نفع همه است.»

در پايان بايد گفت با وجود تمام فاکتورهايي که ممکن است کارآمدي واکسن‌ها عليه ويروس کوويد-۱۹ را کاهش دهند، ‌آنها تنها ابزارهاي ما در برابر کرونا هستند و با استفاده از واکسن‌هاي معتبر مي‌توانيم جان خود و بسياري از انسان‌هاي ديگر را نجات دهيم.»