لزوم نقش‌آفرینی پژوهشگران و سازمان ملل در کاهش پیامدهای جنگ‌ها بر محیط زیست

ایرنا/ ساری- ایرنا- پیامدهای منفی ناشی از جنگ‌ها بر محیط زیست و منابع طبیعی با این‌که کم نیستند و می‌توانند برای مدت‌ها آثارشان باقی بماند، در همه جای دنیا کمتر به چشم می‌آیند و مورد توجه قرار می‌گیرند. موضوعی که از نگاه پژوهشگر محیط زیست و استاد دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری باید با افزایش نقش‌آفرینی پژوهشگران و حساسیت سازمان ملل در سراسر جهان باید در نگاه سیاستمداران همه کشورها برجسته شود.

به گزارش ایرنا، جنگ‌ها بر همه ابعاد کشورهایی که مورد حمله قرار می‌گیرند اثر منفی می‌گذارند. تفاوتی هم ندارد که جنگ یا یک اقدام نظامی در کجای جهان انجام می‌شود. بسته به شدت و ضعف یک رخداد نظامی چه در قالب رزمایش و چه در ساختار یک جنگ مسلحانه می‌تواند همه زوایای زندگی در یک کمطقه را تحت تاثیر خود قرار دهد. از مسائل اجتماعی و اقتصادی گرفته تا محیط زیست که معمولا در آسیب‌های ناشی از جنگ کمتر به آن توجه می‌شود.

---

بازار

---

محیط زیست و منابع طبیعی معمولا در همه اقدامات نظامی اعم از جنگ‌ها و رزمایش‌ها دچار آسیب‌هایی می‌شوند که به دلیل برجسته‌تر بودن سایر ابعاد جامعه جنگ‌زده، زیاد به چشم نمی‌آید. از سوی دیگر کشورهای مهاجم نیز توجهی به مسائل محیط زیستی در حملات خود ندارند. این وضعیت سبب شده که جنگ‌ها در سراسر جهان پر از آسیب‌ها و خسارت‌های سنگین و گاه جبران‌ناپذیر محیط زیستی باشند.

نمونه این خسارت‌ها را می‌توان در تجاوز آشکار رژیم صهیونیستی به خاک ایران مشاهده کرد. بنا بر اعلام سازمان حفاظت محیط زیست، در جریان تجاوز رژیم صهیونیستی به کشورمان علاوه بر خسارت ۱۳ منطقه تحت مدیریت این سازمان، حدود ۹ هزار هکتار از جنگل‌ها و مراتع حفاظت شده کشور در استان‌های فارس، ایلام، کرمانشاه، اصفهان، خوزستان، همدان، لرستان، کهگیلویه و بویراحمد و گیلان بر اثر اصابت بقایای پرتابه‌های جنگی دچار آتش‌سوزی و به‌ شدت تخریب شده‌اند.

تجاوز اخیر رژیم صهیونیستی و امریکا به مناطق مختلف کشورمان، اهمیت افزایش توجه به مسائل محیط زیستی ناشی از جنگ را بیشتر کرد. موضوعی که البته در ابعاد داخلی نیازمند برنامه‌ریزی برای مدیریت و حفاظت محیط زیست و منابع طبیعی به ویژه در دوره پس از جنگ، بررسی و شناسایی نقاط آسیب دیده و به‌کارگیری راهکارهای احیا و در ابعاد بین‌المللی به الزام همه کشورها بر رعایت ضوابط و نکات محیط زیستی در برنامه‌ریزی برای انجام اقدامات نظامی و زمان وقوع جنگ‌ها است.

«میزان آشنایی دولتمردان و سیاستمداران جهان با پیامدهای جنگ بر محیط زیست»، «نقش پژوهشگران و دانشمندان حوزه محیط زیست در تعریف راهکارهای کاهش آسیب‌ بر محیط زیست بر اثر جنگ» و «میزان اثرگذاری و پاسخگویی سازمان ملل در پایبندی کشورها به معاهدات بین‌المللی محیط زیستی» سه موضوعی هستند که عطالله کاویان استاد دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری و پژوهشگر محیط زیست معتقد است باید برای پیشگیری از آسیب‌های جنگ‌ها بر محیط زیست بیشتر مورد توجه جامعه جهانی قرار بگیرد. گفت‌وگوی ایرنا با این پژوهشگر و استاد دانشگاه را در ادامه بخوانید:

آقای کاویان، معمولا مسائل مرتبط با محیط زیست در جنگ‌ها کمتر مورد توجه قرار می‌گیرند. در حالی که هر اقدام نظامی به طور مستقیم و غیرمستقیم می‌تواند بر معیارهای محیط زیستی اثر منفی بگذارد و حتی پیامدهای سنگینی هم داشته باشد. به نظر شما این مساله مهم هنوز برای جامعه جهانی پراهمیت نشده است؟

از گذشته تا کنون جنگ همواره به شیوه‌های گوناگون در جهان وجود داشت و روشن است که در آینده هم بین کشورها در نقاط مختلف دنیا جنگ‌ها ادامه داشته باشد.

همواره در همه نبردهای نظامی، علاوه بر تلفات مالی و جانی، خسارت به زیرساخت‌ها، اثرگذاری در روابط بین‌الملل طرف‌های نبرد و آسیب به اقتصاد جوامع درگیر جنگ، بر محیط زیست هم آسیب زیادی وارد می‌شود که نباید از این خسارات غافل ماند.

اتفاقا این موضوع آن‌قدر درر چند دهه اخیر پررنگ و برجسته شد که مورد توجه سازمان ملل نیز قرار گرفت. مروری بر برنامه سازمان ملل نشان می‌دهد که این نهاد پنجم نوامبر ۲۰۰۱ (۱۵ آبان ۱۳۸۰) در مجمع عمومی، روز ۶ نوامبر هر سال را با عنوان «روز جهانی جلوگیری از بهره‌برداری از محیط‌ زیست در جنگ و درگیری‌های مسلحانه» ثبت کرده است. اقدامی که با هدف افزایش آگاهی درباره تأثیرات قابل توجه جنگ‌ها بر محیط ‌زیست انجام شد و تأکید می‌کند که جنگ‌ها و درگیری‌ها می‌توانند منجر به تخریب محیط‌زیست، از دست رفتن تنوع زیستی و نابودی اکوسیستم‌ها شوند.

سازمان ملل با این اقدام خواست به مدیران و تصمیم‌گیران و سیاستمداران همه کشورها اعلام کند که در زمان رخ دادن جنگ حق نداریم از محیط زیست و منابع طبیعی بهره‌کشی کنیم و اقداماتی انجام دهیم که باعث تخریب محیط زیست و منابع طبیعی شود. یعنی در صورت وقوع یک اقدام نظامی بین کشورها، جنگ‌ها به گونه‌ای مدیریت شود که جنگ بر محیط زیست تاثیر نداشته باشد.

این برنامه‌ریزی و معطوف کردن کشورها به چنین موضوعی چقدر مورد توجه کشورها قرار می‌گیرد؟

سازمان ملل اقداماتی را در کشورهای مختلف پیشنهاد می‌دهد و آن‌ها را تشویق می‌کند در این روز جهانی با برگزاری رویدادهای بین‌المللی و کنگره‌ها و انجام برنامه‌های آگاهی‌بخشی توسط سازمان‌های مرتبط، این روز جهانی و اهداف آن را مطرح کنمد تا اقداماتی انجام شود که افزایش توجه به محیط زیست به ویژه در هنگام بروز جنگ‌ها و برنامه‌ریزی برای اقدامات نظامی را به دنبال داشته باشد.

نتیجه این اقدامات چقدر اثرگذار بود؟

برای پاسخ به این پرسش، باید به سه پرسش مهم دیگر پاسخ داده شود؛ نخست این‌که چقدر سیاستمداران، مدیران و تصمیم‌گیران کشورها چقدر با اهمیت این روز و اهداف آشکار و نهان آن آشنا هستند؟ اصلا آیا سیاستمدارانی که در جهان جنگ‌ها را آغاز می‌کنند و وارد جنگ می‌شوند، با پروتکل‌های مرتبط و معاهدات بین‌المللی محیط زیستی آشنایی دارند؟

پرسش دوم این است که پژوهشگران و دانشگاهیان حوزه محیط زیست در سه «دوره پیش از جنگ»، «هنگام جنگ» و «پس از جنگ» نسبت به این تعهدات که در اهداف «روز جهانی جلوگیری از بهره‌برداری از محیط‌ زیست در جنگ و درگیری‌های مسلحانه» تعریف شده چه نقشی دارند؟

به نظرم بسیار مهم است که دانشمندان بتوانند طرح‌هایی را تعریف کنند تا اقداماتی در این زمینه تعریف شود.

البته برای این اقدام در نظر گرفتن اعتبارات هم ضروری است.

بله. هم اعتبارات بین‌المللی �� هم اعتبارات داخلی باید در کشورها، به ویژه کشورهایی که خواسته یا ناخواسته وارد جنگ می‌شوند، برای انجام پژوهش‌ها و تعریف طرح‌های مؤثر و مرتبط در نظر گرفته شود تا اثرات مخرب جنگ در حوزه محیط زیست و منابع طبیعی از سوی دانشگاهیان و پژوهشگران مورد بررسی قرار گیرد.

این آثار مخرب می‌تواند از جنبه‌های مختلف مثل آسیب به محیط زیست، تخریب منابع طبیعی، جنگل‌ها، سوختن زمین‌های کشاورزی، آلودگی محصولات باغی و کشاورزی و منابع آبی، مسمومیت خاک، تخریب پوشش جنگلی و مسائل گوناگونی از این دست مورد بررسی قرار بگیرد. توجه به این موضوع و حمایت از پژوهشگران مرتبط در کشورها می‌تواند داده‌های بسیار مهمی را از پیامدهای محیط زیستی جنگ‌ها گردآوری کند که در کمک به پیشگیری از افزایش آسیب‌ها چه در دوران جنگ‌ها و چه پس از آن اثرگذاری بالایی دارند.

پژوهشگران مرتبط در کشورها باید در این فضا قرار بگیرند و با بررسی نمونه‌های بارزی که در نقاط مختلف دنیا انجام شد، اثرات زیست‌محیطی جنگ‌ها را برای سیاستمداران جهان برجسته کنند تا بدانند که تخریب محیط زیست و منابع طبیعی فقط با فعالیت عادی انسان رخ نمی‌دهد. بلکه بخش مهمی از این تخریب‌ها که در دوره زمانی کوتاه با فشار بسیار زیاد به اکوسیستم‌ها وارد می‌شود مربوط به جنگ‌ها است. این موضوع را باید سیاستمداران و مسوولان کشورها به ویژه کشورهایی که آتش جنگ را در نقاط مختلف دنیا روشن می‌کنند بدانند تا دست‌کم در اقدامات نظامی‌شان، خسارت به محیط زیست که آسیبی برای تمام جهان است به پایین‌ترین حد ممکن برسد.

آماری از میزان خسارت به محیط زیست در جهان بر اثر جنگ‌ها وجود دارد؟

بر اساس پژوهشی که برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد (UNEP) انجام داد، در جنگ‌هایی که طی ۶۰ سال گذشته رخ داد، به حدود ۴۰ درصد از منابع ارزشمندی مثل منابع طبیعی، نفت، چوب، طلا، الماس و زمین‌های حاصلخیز و آب در جهان آسیب وارد شد. این پژوهش نشان می‌دهد که درگیری‌های که مربوط به حوزه منابع طبیعی بود بیش از ۲ برابر احتمال دارد که دوباره تکرار شود و همین نکته نیز اهمیت موضوع را بیشتر می‌کند.

سازمان ملل برای فراگیر شدن این نگرش در جهان گامی برداشته است؟

اتفاقا پرسش و نکته سوم همین موضوع است. سازمان ملل باید در این زمینه پاسخگو باشد که چه برنامه‌ای برای بهره‌گیری از دانش و تخصص پژوهشگران و دانشمندانی که در این زمینه کار می‌کنند دارد؟ سازمان ملل در این موضوع نباید منفعل عمل کند. ضروری است که تحقیقات انجام شده در گذشته مورد استفاده قرار گیرد و پس از این هم با قدرت بیشتر و کمیت و کیفیت بالاتر چنین اقدامات پژوهشی انجام شود تا نتایج آن‌ها مورد استفاده قرار گیرد.

باید در معاهدات بین‌المللی و مصوبات و برنامه‌های سازمان ملل تعریف شود که از نتایج پژوهش‌های انجام شده پیرامون آسیب جنگ‌ها بر محیط زیست استفاده شود. این وظیفه سازمان ملل است که کشورهای عضو را متعهد کند به این که باید اقدامات لازم را در راستای جلوگیری از تخریب محیط زیست در زمان جنگ مورد توجه قرار دهند.

برای انجام پژوهش‌های دانشگاهی مرتبط هم اقدامات حمایتی از سوی سازمان ملل انجام شده است که نتیجه آن در اختیار کشورهای مختلف قرار بگیرد؟

پژوهشی با حمایت سازمان ملل توسط دانشگاه‌های توکیو ژاپن و مک‌گیل کانادا انجام شد تا درس‌آموخته‌هایی از جنگ‌ها با محوریت بررسی اثرات تخریبی جنگ روی محیط زیست و شیوه‌های مناسب مدیریت منابع طبیعی آسیب دیده در زمان پس از جنگ، در قالب یک برنامه تحقیقاتی جهانی جمع‌آوری شود. یعنی وقتی که جنگ تمام شد چه برنامه‌ای برای احیای محیط زیست و منابع طبیعی باید انجام دهیم؟

انجام این طرح پژوهشی حدود چهار سال زمان برد و پژوهشگران ۱۵۰ مطالعه موردی را بررسی کردند. کارشناسان، پژوهش‌های بیش از ۲۳۰ متخصص از ۵۵ کشور را گردآوری کردند و یک مجموعه کامل از تجربیات و درس‌آموخته‌های مدیریت محیط زیست و منابع طبیعی را برای زمان صلح و دوره پس از جنگ‌ها پیشنهاد دادند.

معتقدم با توجه به تجاوز اخیر رژیم صهیونیستی و امریکا به خاک کشورمان، نتایج این برنامه تحقیقاتی بین‌المللی باید در کشورمان توسط سازمان‌های مرتبط مثل منابع طبیعی، حفاظت محیط زیست، جهاد کشاورزی و حوزه‌های مدیریتی مرتبط با منابع طبیعی به صورت جدی مورد بحث و بررسی بیشتر قرار بگیرد.

تا کنون اقدامی که فراتر از پیشنهاد به کشورها باشد و دولت‌ها را موظف به انجام برخی برنامه‌ها در این زمینه کند از سوی سازمان ملل انجام شده است؟

بله. سال ۲۰۱۶ مجمع محیط زیست سازمان ملل متحد قطعنامه‌ای را تصویب کرد که در آن کشورهای عضو متعهد شده بودند، اکوسیستم‌های سالم و منابع مدیریت شده پایدار در زمان درگیری‌های مسلحانه و جنگ به رسمیت بشناسند. طبق این قطعنامه کشورهای عضو به اجرای کامل اهداف توسعه پایدار و حفاظت از این مناطق در زمان وقوع جنگ‌ها متعهد هستند.

هرچند بسیار دیر است و پیش از این قطعنامه، جنگ‌ها آسیب زیادی به محیط زیست جهان وارد کرد، اما این موضوع نشان می‌دهد سازمان ملل متحد در نوشتن برنامه و قطعنامه‌ها در یک دهه گذشته به این موضوع پرداخت. البته این اقدام سازمان ملل فقط در حد یک قطعنامه باقی ماند و اقدامات عملی را از کشورهای مهمی که عامل جنگ‌افروزی در دنیا هستند ندیدیم. کشورهایی که انواع اقدامات نظامی را در دنیا انجام می‌دهند و فعالیت اقتصادی و تجاری پررنگی از تولید و فروش تسلیحات نظامی دارند، کمترین تعهدات را نسبت به اجرای این قطعنامه از خود نشان داده‌اند.

برخی از این کشورهای پیشرفته دنیا عامل مهم جنگ‌افروزی در کشورهای ضعیف و جهان سوم هستند. تسلیحات نظامی‌شان را با قیمت بالا به آن‌ها می‌فروشند و فعالیت نظامی را در این کشورها انجام می‌دهند و منابع طبیعی و محیط زیست همین کشورها را به خطر می‌اندازند. بنابراین کشورهایی که جنگ‌ها را آغاز می‌کنند یا از جنگ‌ها آورده اقتصادی دارند، علاوه بر رعایت تعهدات بین‌المللی برای آسیب نزدن به محیط زیست، باید ملزم شوند که دست‌کم غرامت تخریب محیط زیست را به کشورهایی که آسیب می‌بینند بپردازند.

این‌ها مسائلی است که در حوزه پیامدهای زیست‌محیطی جنگ‌ها باید مورد توجه قرار بگیرد و کشورهایی که در کنوانسیون‌های مربوطه عضو هستند حتما باید به این موارد توجه جدی داشته باشند.