دریای خزر در مسیر آرال؟؛ کاهش بی‌سابقه سطح آب و هشدار کارشناسان

تارنمای خبری آستانه‌تایمز می‌نوسد، این تغییرات پیامدهای گسترده‌ای بر اقتصاد و محیط زیست منطقه گذاشته است؛ از جمله آسیب به صنعت ماهیگیری، برهم خوردن مسیرهای مهاجرت آبزیان و سخت‌تر شدن ناوبری برای کشتی‌های باری. همچنین اجرای پروژه‌های عمرانی برای تعمیق مسیر دسترسی به میدان نفتی «کاشاگان» نگرانی‌هایی درباره تهدید زیست‌مندان دریایی ایجاد کرده است.

در واکنش به این وضعیت، قزاقستان «مؤسسه تحقیقات دریای خزر» را در بندر آکتائو تأسیس کرده است. مأموریت این مؤسسه بررسی تغییرات سطح آب، پیامدهای زیست‌محیطی، وضعیت جمعیت ماهیان و همچنین دلایل مرگ گسترده فوک‌های خزر است. این مرکز قرار است راهبردهای حفاظتی، فناوری‌های نوین مدیریت منابع و حتی دوره کارشناسی‌ارشد در رشته‌های اقیانوس‌شناسی و هیدروبیولوژی راه‌اندازی کند تا کمبود متخصصان این حوزه جبران شود.

هم‌زمان، فعالان محیط زیست کمپین «خزر، دریای من!» را به راه انداخته‌اند تا آگاهی عمومی را افزایش دهند و همکاری میان پنج کشور ساحلی ــ آذربایجان، ایران، قزاقستان، روسیه و ترکمنستان ــ را تقویت کنند. این حرکت با هدف حفاظت از اکوسیستم خزر، بهره‌برداری پایدار از منابع و مشارکت بیشتر جوامع محلی طراحی شده است.

کارشناسان هشدار داده‌اند که بدون اقدام مشترک و فوری، دریای خزر می‌تواند با بحران زیست‌محیطی مشابه دریاچه آرال روبه‌رو شود؛ بحرانی که پیامدهای آن برای تنوع زیستی، اقتصاد منطقه و میلیون‌ها ساکن وابسته به این دریا بسیار ویرانگر خواهد بود.
پیشینه بحران کاهش سطح آب خزر
دریای خزر به‌عنوان بزرگ‌ترین پهنه آبی محصور در خشکی جهان، طی دهه‌های گذشته همواره با نوسانات طبیعی سطح آب مواجه بوده است؛ بااین‌حال از اوایل دهه ۲۰۰۰ روند کاهش سطح آب سرعت گرفته و در سال‌های اخیر به یکی از جدی‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی منطقه تبدیل شده است. کارشناسان علت اصلی این افت را مجموعه‌ای از عوامل شامل افزایش دما، تشدید تبخیر، کاهش ورودی رودخانه ولگا (که بیش از ۸۰ درصد آب خزر را تأمین می‌کند)، برداشت بی‌رویه آب در حوزه‌های بالادست و تغییرات اقلیمی می‌دانند.
مطالعات سازمان‌های بین‌المللی مانند «هلهمولتز» آلمان و گزارش‌های کشورهای ساحلی نشان می‌دهد که اگر روند کنونی ادامه یابد، سطح آب خزر تا میانه قرن ممکن است یک تا سه متر دیگر کاهش یابد. این رخداد می‌تواند زیست‌بوم‌های حساس شمال خزر، از جمله محل‌های زادآوری ماهیان خاویاری و زیستگاه فوک خزری، را به‌شدت تهدید کند.
در دو دهه اخیر، پیامدهای اقتصادی این روند نیز آشکار شده است؛ بنادر شمالی با محدودیت تردد کشتی‌ها روبه‌رو شده‌اند، تأسیسات نفتی نیازمند لایروبی گسترده شده و صنایع شیلات در برخی مناطق دچار رکود شده‌اند. کاهش تراز آب همچنین اختلافات میان کشورهای ساحلی درباره خطوط ساحلی، مناطق صید و پروژه‌های انرژی را تشدید کرده است.
با وجود این، پنج کشور ساحلی شامل ایران، روسیه، جمهوری آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان، هنوز نتوانسته‌اند یک چارچوب جامع و الزام‌آور برای مدیریت مشترک بحران کاهش سطح آب تصویب کنند. این در حالی است که در سال‌های گذشته هشدارهای متعددی درباره احتمال تکرار فاجعه‌ای مشابه خشکی دریاچه آرال مطرح شده است؛ فاجعه‌ای که یکی از بزرگ‌ترین بحران‌های زیست‌محیطی قرن گذشته خوانده می‌شود.