برگزیده

ماموریت «فیدان» در تهران

دنياي اقتصاد

بروزرسانی 1404/09/10 - 11:15

دنیای اقتصاد/متن پیش رو در دنیای اقتصاد منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

تهران در آستانه ورود به زمستان، میزبان دیدارهای دیپلماتیک مهمی از سوی دو همسایه و البته رقیب سنتی خود، یعنی عربستان سعودی و ترکیه بود. این ترافیک دیپلماتیک در روز یکشنبه ۹آذر فراتر از یک رویداد تشریفاتی بود و باید آن را بخشی از تلاش‌ها در تحکیم سیاست همسایگی به‌ویژه در مواجهه با سخت‌ترین شرایط تحریمی دانست، آن هم با توجه به حجم بالای تنش‌ها که در برهه کنونی منطقه شاهد آن است. در عین حال، باید تاکید کرد که ایران جایگاه ویژه‌ای برای همسایگان خود به‌ویژه امارات، ترکیه، عراق، پاکستان و عربستان سعودی قائل بوده و تشدید سفرهای اخیر مقامات ایرانی به این کشورها نیز نشان‌دهنده اهمیت این دولت‌ها برای تهران در شرایط نوین منطقه‌ای تلقی می‌شود.

روز شنبه ۲۹ نوامبر، رسانه‌ها گزارش دادند که‌ هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه، برای انجام یک سری دیدارهای سطح بالا با هدف تقویت روابط دوجانبه و بررسی مسائل کلیدی منطقه‌ای به ایران سفر کند. منابعی در وزارت خارجه ترکیه گزارش دادند که این گفت‌وگوها بر تقویت ساختار نهادی روابط دوجانبه تحت شورای همکاری سطح بالا که در سال ۲۰۱۴ تاسیس شد، متمرکز خواهد بود. از سوی دیگر، روز شنبه روابط عمومی وزارت امور خارجه از سفر معاون سیاسی وزارت امور خارجه عربستان سعودی به تهران خبر داد.

پیش از سفر فیدان به تهران، رسانه‌های ترکیه‌ای طی گزارش‌هایی به بررسی محورهای احتمالی سفر وی به ایران پرداختند. شبکه تلویزیونی تی‌آر‌تی گزارش داد که انتظار می‌رود وزیر خارجه ترکیه خواستار افزایش تلاش‌های مشترک برای دستیابی به هدف ۳۰‌میلیارد دلار تجارت دوجانبه شود و بر اهمیت حفظ گفت‌وگو بین دو کشور برای ارتقای ثبات منطقه‌ای تاکید کند. گفتنی است ترکیه و ایران دستیابی به حجم تجاری ۳۰‌میلیارد‌دلاری را هدف‌گذاری کرده‌اند، رقمی که بنا بر اعلام آنکارا، تاکنون در حد ۶.۵‌میلیارد دلار (تا اکتبر ۲۰۲۵) باقی مانده است. حمایت ترکیه از حل مسالمت‌آمیز برنامه هسته‌ای ایران و تاکید بر نقش مخرب سیاست‌های تهاجمی اسرائیل از دیگر محورهایی عنوان شد که فیدان طی دیدار با عراقچی بنا بود به آنها بپردازد.

اولویت سیاست همسایگی
کنت والتز، دانشمند علوم سیاسی آمریکایی، در آثار خود بارها بر اهمیت رقابت بازیگران برای امنیت و ایجاد موازنه قدرت در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی تاکید کرده است. به باور وی، موازنه قدرت می‌تواند به کاهش دیگری‌سازی در عرصه سیاست و کنترل بحران‌های منطقه‌ای کمک کند. بر این اساس، تاکید دولت‌ها باید مبتنی بر موازنه‌سازی روابط قدرت باشد نه بیشینه‌سازی آن، امری که در درازمدت مانع از گسترش نزاع‌ها بر سر منافع می‌شود.

سفر اخیر فیدان به تهران را نیز می‌توان در چنین چارچوبی تفسیر کرد. پرونده قفقاز جنوبی بی‌شک در سفر فیدان اهمیت ویژه‌ای دارد. از یاد نباید برد که ترکیه با افزایش همکاری‌های نظامی با آذربایجان و گرجستان، به دنبال ایفای نقش پررنگ‌تری در امنیت منطقه قفقاز جنوبی است و هم‌زمان می‌کوشد مسیرهای ترانزیتی جدید را در هماهنگی با ایران تعریف کند. از سوی دیگر، ایران به واسطه تاریخ مشترک با قفقاز جنوبی و همچنین جایگاه این منطقه از جهت ارتباط زمینی با فدراسیون روسیه و شمال اروپا، اهمیت زیادی برای این منطقه قائل است. به بیان دیگر، بر پایه واقعیت‌های ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک، ایران نسبت به این منطقه به عنوان مکمل امنیتی و اقتصادی خود حساسیت زیادی نشان داده است.

با این اوصاف، چه‌بسا بتوان چنین گفت که رایزنی‌های جدی درباره پروژه‌های حمل‌ونقل منطقه‌ای مانند کریدور میانی و مسائل مربوط به ژئوپلیتیک قفقاز، برای تهران-آنکارا جنبه حیاتی دارد و این مساله بی‌تردید در زمره محورهای مهمی قرار داشته که سفر فیدان به ایران را تحت‌الشعاع قرار داده بود. همچنین از یاد نباید برد که ایجاد سازوکارهایی برای گفت‌وگوی سیاسی در سطح بالا با هدف تقویت روابط و ترویج طرح‌های اقتصادی مشترک از جمله پایه‌های اساسی در سیاست خارجه ترکیه در قبال همسایگانش تلقی می‌شود. این در حالی است که ایران نیز سیاست خارجی با همسایگان را براساس هم‌گرایی منطقه‌ای شکل داده تا بتواند نقش خود را در تعیین سرنوشت منطقه افزایش داده و در‌عین‌حال فرصت‌های جدیدی برای همکاری‌های اقتصادی، در سایه تحریم‌های غرب، ایجاد کند.

در همین زمینه، عراقچی طی نشست خبری روز یکشنبه با همتای ترکیه‌ای عنوان کرد که تهران یکی از مطمئن‌ترین تامین‌کنندگان انرژی برای آنکاراست و آمادگی تمدید قرارداد گازی، توسعه همکاری‌ها، ایجاد مناطق آزاد مشترک و تسریع در اتصال راه‌آهن دو کشور را اعلام می‌کند. وی همچنین عنوان کرد: «اتصال خط‌آهن دو کشور در منطقه چَشمِ ثریا آرالیک مورد توافق طرفین است و امیدواریم عملیات ساخت آن هرچه سریع‌تر آغاز شود.» از سوی دیگر، فیدان نیز در نشست خبری مشترک با عراقچی عنوان کرد که کشورش همیشه در موضوع هسته‌ای در کنار ایران بوده و خواهد بود. وی در ادامه با تاکید بر این نکته که تحریم‌های یک‌جانبه علیه ایران باید برداشته شود، عنوان کرد: «ایران در موضوعات اقتصادی باید در جامعه جهانی ادغام شود. هر کاری که برای رفع تحریم از دستمان بربیاید انجام خواهیم داد.»

همکاری استراتژیک و مدیریت تحریم‌ها
سوریه جدید و مدیریت تحریم‌ها و احتمال میانجی‌گری برای کاهش تنش‌ها از دیگر محورهایی است که سفر معاون وزارت خارجه عربستان و وزیر پیشین اطلاعات ترکیه به تهران را جالب‌توجه می‌کند. هماهنگی میان تهران و آنکارا برای مدیریت شرایط پس از فروپاشی دولت پیشین در دمشق، تضمین امنیت مرزهای مشترک و ممانعت از ایجاد خلأ قدرت از جمله محورهای پراهمیت برای روابط دو کشور به شمار می‌رود. این در حالی است که پس از اقدام آنکارا در مسدودسازی دارایی‌های برخی اشخاص و نهادهای ایرانی در پی فعال‌سازی مکانیسم ماشه توسط غرب، سفر فیدان می‌تواند فرصتی برای مدیریت این تنش و جلوگیری از تاثیرپذیری روابط دوجانبه از فشارهای غربی در نظر گرفته شود.

از سوی دیگر، معاون وزیر خارجه عربستان در حالی به تهران سفر کرد که طی روزهای اخیر درباره احتمال میانجی‌گری ریاض میان تهران و غرب گمانه‌زنی‌های بسیاری شده بود. رسانه‌ها پیش‌تر مدعی شده بودند که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، محمد بن‌سلمان، ولیعهد سعودی را میانجی مذاکرات ایران و ایالات متحده کرده است. از سوی دیگر، ریاض برای پیشبرد برنامه‌های اقتصادی خود نیازمند کاهش تنش‌های منطقه‌ای بوده و میانجی‌گری احتمالی میان طرفین متخاصم در پرونده هسته‌ای ایران از جمله مهم‌ترین ستون‌های این سیاست تلقی می‌شود.

همچنین از یاد نباید برد که در تاریخ 20 آبان‌ماه، ارتشبد فیاض بن حامد الرویلی، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح عربستان، به تهران آمد و با سرلشکر محمد باقری رئیس ستاد کل نیروهای مسلح دیدار و گفت‌وگو کرد. بر این اساس، سفر دیپلماتیک سعود بن محمد الساطی، در تداوم سفرهای بی‌سابقه مقامات ریاض به تهران طی یک سال گذشته، نشان از تغییر ماهیت روابط دارد، روابطی که اکنون بر تثبیت امنیتی متمرکز است. به بیان دیگر، چنین به نظر می‌رسد که هدف اصلی عربستان، تکمیل و تحکیم آشتی است که با میانجی‌گری چین در سال ۲۰۲۳ آغاز شد و این سفر تلاشی در این زمینه بود تا روابط از فاز توقف خصومت به فاز همکاری استراتژیک منتقل شود.

همسویی سیاسی در خاورمیانه
اهمیت سفر مقامات سعودی و ترک به ایران همچنین از آن جهت برجسته‌تر بوده که تحرکات اخیر مقامات غربی در قبال تهران را در نظر بگیریم. در همین زمینه، ماه گذشته جان کی هرلی، معاون وزارت خزانه‌داری آمریکا در امور تروریسم و اطلاعات مالی برای رایزنی در مورد ایران به خاورمیانه سفر کرد. طی این تور منطقه‌ای هرلی به سرزمین‌های اشغالی، امارات، ترکیه و لبنان رفت و سفر وی، بنا بر بیانیه وزارت خزانه‌داری آمریکا، بر همکاری با شماری از شرکای کلیدی به منظور اجرای کارزار فشار حداکثری دونالد ترامپ علیه ایران و افزایش اقدامات حفاظتی برای ایجاد محدودیت بیشتر برای دسترسی تهران به نظام مالی جهانی متمرکز بود.

این در حالی است که سیاست خارجی ایران مدت‌هاست که بر چرخش به شرق و اولویت‌دهی به همسایگان متمرکز شده است. بر اساس این دکترین و در شرایطی که تحریم‌های آمریکا صادرات نفت و کانال‌های مالی را مختل کرده، همسایگان به حوزه‌های حیاتی برای تبادلات غیردلاری تبدیل می‌شوند. ترکیه، به عنوان یک گذرگاه حیاتی انرژی و یک بازار فعال منطقه‌ای، می‌تواند امکان استفاده از سازوکارهای مالی محلی را فراهم کند. عربستان سعودی نیز با ثروت عظیم و نقش بی‌بدیل خود در اوپک پلاس، پتانسیل هماهنگی در سیاست‌های نفتی و جذب سرمایه‌گذاری‌های زیربنایی را دارد.