استفاده اخلاقی از علم، هوش مصنوعی، زیست‌فناوری و محیط‌زیست؛ پیام هفته جهانی علم ۲۰۲۵

ایسنا/ هفته جهانی علم در خدمت صلح و توسعه امسال با تمرکز بر شعار «استفاده اخلاقی از علم و فناوری‌های نوین» برگزار می‌شود؛ موضوعی که شامل هوش مصنوعی، زیست‌فناوری و علوم محیط‌زیست است و یادآور اهمیت پیشرفت علمی همراه با مسئولیت، عدالت اجتماعی و حفاظت از محیط‌زیست در ساختن آینده‌ای پایدار برای همه ملت‌هاست.

در جهانی که گاه صدای سلاح از فریاد انسانیت بلندتر می‌شود، «علم» هنوز تنها زبانی است که مرزهای جغرافیایی و سیاسی نمی‌شناسد و می‌تواند میان ملت‌ها پلی از درک، دوستی و امید بسازد. شاید به همین دلیل بود که در سال ۲۰۰۱ میلادی، سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) روزی را به نام «علم در خدمت صلح و توسعه» نامگذاری کرد؛ تا یادمان نرود دانشی که در مسیر انسانیت به‌کار گرفته شود، قدرتمندترین نیروی سازنده جهان است.

---

بازار

---

از نخستین سال‌های قرن بیست‌ویکم تا امروز، این روز به نمادی جهانی برای گفت‌وگوی علم و اخلاق بدل شده است؛ روزی که پژوهشگران، دولت‌ها و مردم یادآور می‌شوند علم تنها با آزمایش و عدد معنا پیدا نمی‌کند، بلکه با مسئولیت، صلح و عدالت اجتماعی زنده است.

امروز در حالی که جهان با چالش‌هایی چون تغییر اقلیم، جنگ‌های فناورانه، بحران انرژی و نابرابری دیجیتال روبروست، بازگشت به پیام اصلی این روز ضروری‌تر از همیشه است: علم اگر در خدمت انسان نباشد، در نهایت در برابر او خواهد ایستاد.

هر سال در ۱۰ نوامبر، جامعه جهانی به ابتکار یونسکو، «روز جهانی علم در خدمت صلح و توسعه» را گرامی می‌دارد؛ روزی برای تأکید بر نقش علم به عنوان نیرویی بنیادین در پیشرفت پایدار، ارتقای رفاه انسانی و حفظ صلح جهانی. این روز فرصتی است برای یادآوری این واقعیت که علم، فراتر از مرزهای جغرافیایی و سیاسی، ابزاری مشترک برای گفت‌وگو، همکاری و درک متقابل میان ملت‌هاست.

یونسکو از سال ۲۰۰۱ میلادی این روز را با هدف ترویج گفت‌وگو میان دانشمندان و جامعه، گسترش دسترسی همگانی به دستاوردهای علمی و افزایش اعتماد عمومی به پژوهش‌های علمی نام‌گذاری کرد. در این چارچوب، دولت‌ها، مراکز علمی، دانشگاه‌ها و رسانه‌ها نقش مهمی در انتقال پیام اصلی این روز بر عهده دارند: علم باید در خدمت صلح، توسعه پایدار و عدالت اجتماعی قرار گیرد.

شعار امسال روز جهانی علم (۲۰۲۵) از سوی یونسکو بر اهمیت «استفاده اخلاقی از علم و فناوری‌های نوین از جمله هوش مصنوعی، زیست‌فناوری و علوم محیط‌زیست» برای دستیابی به آینده‌ای پایدار تأکید دارد. این شعار بازتاب‌دهنده نگرانی جهانی از گسترش نابرابری‌های فناورانه و آثار منفی سوءاستفاده از علم در حوزه‌هایی چون جنگ، تخریب محیط‌زیست و نقض حریم انسانی است.

در ایران نیز، همزمان با این روز، دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و پارک‌های علم و فناوری با برگزاری همایش‌ها، کارگاه‌ها و نشست‌های تخصصی، نقش دانش و پژوهش را در توسعه کشور و صیانت از منابع ملی یادآور می‌شوند. بر اساس اسناد بالادستی و سیاست‌های کلان کشور، علم و فناوری در ایران نه‌تنها عامل رشد اقتصادی، بلکه محور اقتدار ملی و تعامل سازنده با جامعه جهانی است.

«روز جهانی علم در خدمت صلح و توسعه» یادآور مسئولیت اخلاقی و انسانی دانشمندان و سیاستگذاران در جهت‌دهی درست به مسیر علم است؛ مسیری که اگر با عدالت، شفافیت و تعهد همراه شود، می‌تواند به جای رقابت مخرب، به همکاری جهانی برای آینده‌ای بهتر منجر شود.

علم برای صلح؛ فناوری برای انسان

شعار امسال هفته جهانی علم در خدمت صلح و توسعه، بر «استفاده اخلاقی از علم و فناوری‌های نوین» تأکید دارد؛ شعاری که در روزگار انفجار هوش مصنوعی، زیست‌فناوری و علوم محیط‌زیست بیش از هر زمان دیگری معنا پیدا می‌کند. جهان امروز در نقطه‌ای ایستاده است که هر پیشرفت علمی، در کنار امید، می‌تواند تهدیدی نیز در خود داشته باشد؛ از تصمیم‌گیری‌های خودکار سامانه‌های هوشمند تا دست‌کاری ژنوم و تغییرات برگشت‌ناپذیر در طبیعت.

هدف از این شعار، یادآوری این حقیقت است که پیشرفت علمی بدون اخلاق، توسعه‌ای ناقص و گاه خطرناک است. یونسکو با تأکید بر لزوم شکل‌گیری گفت‌وگویی جهانی میان پژوهشگران، سیاست‌گذاران و مردم، بر این نکته پافشاری می‌کند که فناوری باید در خدمت انسان باقی بماند، نه انسان در خدمت فناوری.

در حوزه هوش مصنوعی، موضوعاتی چون شفافیت الگوریتم‌ها، حفظ حریم خصوصی و جلوگیری از تبعیض داده‌محور، محور گفت‌وگوهای اخلاقی است. در زیست‌فناوری، دغدغه‌هایی مانند مهندسی ژنتیک، دست‌کاری سلولی و بهره‌برداری از منابع زیستی مطرح است و در علوم محیط‌زیست، پرسش اساسی این است که آیا انسان می‌تواند از علم برای نجات زمین استفاده کند، پیش از آنکه ناگزیر شود برای زنده ماندن با طبیعت بجنگد؟

جایگاه ایران در ترویج علم مسئولانه

در ایران نیز طی سال‌های اخیر، موضوع توسعه مسئولانه علم و فناوری به یکی از محورهای اصلی سیاستگذاری علمی تبدیل شده است. شورای عالی انقلاب فرهنگی، معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، در اسناد بالادستی خود بر لزوم رعایت ملاحظات اخلاقی در پژوهش‌های نوین به‌ویژه در حوزه‌های هوش مصنوعی، زیست‌فناوری، نانوفناوری و علوم شناختی تأکید کرده‌اند.

در حوزه هوش مصنوعی، تدوین «سند ملی اخلاق در هوش مصنوعی» و ایجاد چارچوب‌های شفاف برای استفاده از داده‌های شخصی، از گام‌های مهم کشور در راستای تطبیق با اصول جهانی یونسکو است. دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های ایرانی نیز در تلاش‌اند تا الگوریتم‌های هوش مصنوعی را با معیارهای عدالت، شفافیت و بی‌طرفی منطبق سازند.

در زمینه زیست‌فناوری و پژوهش‌های ژنتیکی، کمیته‌های اخلاق در پژوهش وزارت بهداشت بر نظارت دقیق بر طرح‌هایی که با انسان یا حیوانات سروکار دارند، تأکید کرده‌اند و آموزش اخلاق پژوهش در بسیاری از دانشگاه‌های علوم پزشکی اجباری شده است.

همچنین در علوم محیط‌زیست، سیاست‌هایی نظیر گسترش فناوری‌های پاک، کاهش ردپای کربن صنایع و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، نشانه‌ای از حرکت کشور به‌سوی علم در خدمت توسعه پایدار و حفظ صلح با طبیعت است.

کارشناسان معتقدند که پیوند دادن اخلاق، قانون و فناوری در ایران هنوز در آغاز راه است، اما روندهای اخیر نشان می‌دهد جامعه علمی کشور به‌خوبی اهمیت آن را دریافته است. در نهایت، مسئولیت علمی تنها در کشف و نوآوری خلاصه نمی‌شود، بلکه در نحوه به‌کارگیری نتایج پژوهش برای خدمت به انسان و جامعه معنا پیدا می‌کند — همان مسیری که شعار امسال یونسکو بر آن تأکید دارد.

امسال، هفته جهانی علم فرصتی است برای بازاندیشی در مسیر پیشرفت؛ فرصتی برای آنکه دانشگاه‌ها، مراکز علمی و جوامع پژوهشی به‌جای رقابت صرف در تولید فناوری، به مسئولیت انسانی و اخلاقی علم بیندیشند؛ مسئولیتی که در نهایت به صلح، عدالت و توسعه پایدار می‌انجامد.

🔹"آخرین خبر" در روبیکا
🔹"آخرین خبر" در ایتا
🔹"آخرین خبر" در بله