۲۳ فروردین؛ روزی که یوری گاگارین به عنوان اولین انسان به فضا سفر کرد

کجارو/ «شبِ يوري» نام جشني بين‌المللي است که در ۱۲ آوريل هر سال در کشورهاي مختلف برگزار مي‌شود. دليل نام‌گذاري اين شب داستان جالبي دارد. با کجارو همراه باشيد. جشن «شب يوري» براي بزرگداشت دو رخداد بزرگ و مجزا از هم در عرصه فضانوردي برگزار مي‌شود. دليل اول، به خاطر ورود يوري گاگارين به فضا در ۱۲ آوريل ۱۹۶۱ است. وي نخستين انساني بود که وارد فضا شد و در مدت ۱۰۸ دقيقه مدار زمين را يک دور به طور کامل پيمود. دليل دوم بخاطر پرتاب نخستين شاتل فضايي به فضا (اس‌تي‌اس-۱) در ۲۱ آوريل ۱۹۸۱ مي‌باشد. در برخي از اين مراسم علاوه بر علاقه‌مندان به سفرها و اکتشافات فضايي، فضانوردان سرشناس نيز شرکت مي‌کنند. در سال ۲۰۰۸ در شب يوري، ۴۹ کشور جهان ميزبان ۱۶۸ جشن بودند. در سال ۲۰۱۱، در ۵۰‌امين سالگرد سفر انسان به فضا، بيش از ۱۰۰ هزار نفر در ۷۵ کشور و در ۷ قاره جهان در ۵۶۷ برنامه‌اي که رسماً معرفي شده بود، شرکت کردند. اين در حالي بود که هزاران نفر نيز برنامه‌هاي شب يوري را که به صورت ۱۲ ساعته در جهان به صورت زنده پخش مي‌شد، نگاه مي‌کردند. «يوري الکسي‌يويچ گاگارين» متولد ۹ مارس ۱۹۳۴ فضانورد روسي و نخستين فضانورد جهان بود. يوري در روستاي کلوشينو در نزديکي شهر گژاتسک واقع در استان اسمالنسک در کشور روسيه (اتحاد شوروي) چشم به جهان گشود. نام شهر گژاتسک سال‌ها بعد در ۱۹۶۸، به افتخار گاگارين به «شهر گاگارين» تغيير داده شد. پدرش «الکسي ايوانويچ گاگارين» و مادرش «آنا تيموفيونا ماتويوا گاگارينا» هر دو در يک مزرعه تعاوني به کار اشتغال داشتند. مادر او کتاب‌خواني قهار و پدرش درودگري حرفه‌اي بود. اين زوج ۴ فرزند داشتند که يوري سومين آنها بود. در دوران کودکي، از آنجايي که پدر و مادر خانواده هر دو شاغل بودند، مسئوليت مراقبت از يوري به عهده خواهر بزرگترش بود. يوري گاگارين در مدرسه دانش‌آموزي کوشا و درسخوان و به قول معلم مدرسه‌اش گهگاهي هم بازيگوش بود! او از کودکي به پرواز علاقه داشت، هواپيماهاي مدل مي‌ساخت و کتاب‌هاي ژول ورن را با علاقه مطالعه مي‌کرد. معلم رياضي و فيزيک او در طول جنگ جهاني دوم خلبان نيروي هوايي شوروي بوده و اين موضوع شايد در علاقه گاگارين به پرواز بي‌تاثير نبوده باشد. در ماه مه سال ۱۹۴۹ پس از اتمام تحصيلات ابتدايي، يوري در يک مدرسه شبانه فني آهنگري در بخش ريخته‌گري به کارآموزي مشغول شد. در سال ۱۹۵۱ براي ادامه تحصيلات در هنرستان فني ساراتوف قبول شد. همزمان با تحصيل در هنرستان، يوري که هميشه به پرواز علاقه داشت، به عضويت باشگاه هوايي ساراتف درآمد تا فوت و فن پرواز با هواپيماي سبک را فراگيرد. پشتکار بالاي يوري باعث شد که هم در هنرستان و هم در باشگاه پرواز بدرخشد، طوري که در سال ۱۹۵۱ هم با رتبه درخشان از هنرستان فارغ‌التحصيل شد و هم نخستين پرواز انفرادي خود را با هواپيماي سبک ياک-۱۸ انجام داد. پس از فارغ‌التحصيلي در هنرستان و در ۱۹۵۵، يوري گاگارين به دانشکده نيروي هوايي اورنبورگ رفت تا پرواز با هواپيماهاي نظامي را فراگيرد. مدت کوتاهي پس از پرتاب اسپوتنيک-۱ (اولين ماهواره جهان)، او در سال ۱۹۵۷ پس از دريافت مدرک خلباني هواپيماي ميگ-۱۵ با امتيازات بالا از آن‌جا فارغ‌التحصيل شد. در همان دانشکده بود که با همسر آينده‌اش «والنتينا گُرياچوا» آشنا شد، و دو سال پس از فارغ‌التحصيلي، يوري و والنتينا در ۱۹۵۷ ميلادي باهم پيوند زناشويي بستند. يوري گاگارين جوان با ۱۵۷ سانتيمتر قد، مرد کوچک‌اندامي بود. نکته‌اي که بعدها در انتخاب او به عنوان کيهان‌نورد تأثير داشت. روز ۸ آوريل يعني تنها چند روز پيش از پرواز فضايي، يوري گاگارين به عنوان نامزد اصلي پرواز گزينش شد. «گرمان تيتوف» به عنوان فضانورد ذخيره تعيين شد تا در صورت بروز هرگونه مشکلي براي گاگارين، بتواند به جاي او پرواز کند. در مورد دلايل انتخاب گاگارين حدس و گمان‌هاي گوناگوني وجود دارد. شکي نيست که شخصيت گرم و اجتماعي و رسانه‌پسند او از دلايل مهم گزينشش بوده‌ است. تا پيش از پرواز گاگارين، هيچ انساني به فضا نرفته، خارج از جو زمين و در شرايط بي‌وزني قرار نگرفته بود. پزشکان و روانشناسان و حتي به قولي خود سرگئي کاراليوف نگران اين بودند که فضانورد با ورود به مدار زمين و قرار گرفتن در بي‌وزني از يک سو، و مشاهده فضاي بيکران و کره زمين از سوي ديگر، تعادل رواني خود را از دست داده و دست به اقدامات غيرقابل پيش‌بيني بزند. به همين دليل فضاپيماي وستوک-۱ به گونه‌اي ساخته شده بود که تمام پرواز را به طور خودکار انجام دهد. تنها راه از کار انداختن کنترل خودکار و به دست گرفتن ناوبري فضاپيما، وارد کردن شماره رمز ويژه‌اي در سيستم ناوبري بود. اين شماره رمز — عدد «۲۵» — روي کاغذي نوشته شده و در پاکتي سربسته در داخل فضاپيما قرار داده شده بود. کنترل دستي فضاپيما تنها در حالتي امکان داشت که فضانورد در حالت رواني مناسب قرار داشته، توان بازکردن پاکت، خواندن شماره رمز، و وارد کردن آن شماره به سامانهٔ ناوبري را داشته باشد. يوري گاگارين در ساعت شش و هفت دقيقه صبح روز چهارشنبه ۱۲ آوريل ۱۹۶۱ به وقت مسکو، از پايگاه فضايي بايکونور با فضاپيماي وستوک-۱ (نام و شماره سريال: Vostok 3KA-2) و با رمز پرواز «درخت سرو» به عنوان نخستين فضانورد جهان به مدار زمين پرواز کرد. نخستين جمله‌هايي که گاگارين به زمين مخابره کرد اين بود: پرواز به خوبي ادامه دارد، ديد خوبي دارم، من زمين را مي‌بينم، خيلي زيبا است. مشهور است که گاگارين در حال اوج گرفتن به مدار زمين، آهنگ يک سرود ميهن‌پرستانه روسي را زمزمه مي‌کرد. اين سرود «مام ميهن مي‌شنود» نام دارد. ابيات اول اين آهنگ چنين هستند: مام ميهن مي‌شنود مام ميهن مي‌داند که فرزندش تا کجاي آسمان‌ها پرواز کرده است در حالي که گاگارين در مدار زمين پرواز مي‌کرد، درجه نظامي او به افتخار موفقيتش از ستواني به سرهنگي ارتقا پيدا کرد. مدارگرد حامل يوري گاگارين پس از آنکه ۱۰۸ دقيقه با سرعت ۲۷٬۴۰۰ کيلومتر در ساعت، يکبار زمين را دور زد، اولين فضانورد جهان را به سلامت به زمين بازگرداند و بدينسان افتخاري بي‌نظير براي يوري گاگارين و کشورش، اتحاد جماهير شوروي سابق به ارمغان آورد. مداري که يوري گاگارين سوار بر وستوک-۱ پيمود، مداري بيضي شکل بود که حداقل ۱۶۹ و حداکثر ۳۱۵ کيلومتر از سطح متوسط زمين فاصله داشت و صفحه مدار با صفحه استواي زمين زاويه‌اي ۶۵ درجه‌اي مي‌ساخت تا فرود گاگارين را در خاک شوروي تضمين نمايد. گاگارين پس از ۱۰۸ دقيقه پرواز و يک دور گردش کامل در مدار زمين، در ۲۶ کيلومتري جنوب غربي شهر انگلس در منطقه ساراتوف فرود آمد. عصر سفرهاي فضايي انسان با اين پرواز آغاز گشت. وي پس از پرواز تاريخي خود به سِمت رياست مرکز آموزش فضانوردان در شهرک ستاره‌ها انتخاب شد. گاگارين به خاطر سفر فضايي تاريخي خود تبديل به ستاره‌اي جهاني شد و نشان‌ها و عنوان‌هاي افتخار بي‌شماري از سراسر جهان دريافت کرد. شب ۱۲ آوريل هر سال به عنوان «شب يوري» گرامي داشته مي‌شود و جشن‌ها و گردهمايي‌هايي در سراسر جهان به ياد نخستين فضانورد جهان برپا مي‌گردد. مدتي پس از پرواز فضايي گاگارين، شايعات دروغي خصوصاً در جوامع مذهبي و غربي به نقل از او پخش شد مبني بر اينگه گاگارين در فضاپيمايش گفته که «من اين بالا خدايي نمي‌بينم». چنين عبارتي در هيچ کجاي نوار مکالمات گاگارين در فضا وجود ندارد. در روز ۲۷ مارس ۱۹۶۸، هشت سال پس از سفر فضايي يوري گاگارين، هواپيماي ميگ-۱۵ يوري گاگارين و مربي پروازش طي يک پرواز تمريني دچار سانحه شد و سقوط کرد و هر دو سرنشين آن کشته شدند. علت دقيق سانحه روشن نيست، اما براساس نتايج پژوهشي که در سال ۱۹۸۶ انجام گرفت، تلاطم ناشي از پس‌سوز موتور جت يک فروند هواپيماي سوخو-۱۱ احتمالاً باعث شده که گاگارين و مربي‌اش کنترل هواپيمايشان را به طور مرگباري از دست بدهند. بدي هوا در روز سانحه نيز مطمئناً در اين سقوط بي‌تاثير نبوده‌است. پيکر يوري گاگارين در آرامگاه ديوار کرملين در ميدان سرخ شهر مسکو به خاک سپرده شده است. هر ساله در شب ۱۲ آوريل، جشن‌هايي با نام «شب يوري» براي يادبود يوري گاگارين در نقاط مختلف جهان برپا مي‌شود. زمان پرتاب اسپوتنيک-۱ به فضا را سرآغاز عصر فضا مي‌نامند، در حالي‌که سفر يوري گاگارين به فضا نيز همپاي مدارگردي اين ماهواره، تاريخ‌ساز بوده است. از اين رو بود که سه منجم آماتور به نام‌هاي «لورتا هيدالگو»، «جرج وايت سايد» و «تريش گارنر» در سال ۲۰۰۱ ميلادي پيشنهاد برگزاري شب يوري را ارائه کردند. اين جشن سالانه فضايي، اکنون در سرتاسر دنيا برگزار مي‌شود. ايران نيز با داشتن علاقه‌مندان فراوان به فضا و نجوم، از اين جشن بي‌نصيب نيست. اکنون شب يوري با برگزاري مراسم، سخنراني‌هاي علمي و سرگرمي‌هاي فضايي در سرتاسر کشور و توسط گروه‌هاي مردمي و انجمن‌هاي علمي برگزار مي‌شود. نشان‌ها و افتخارات يوري گاگارين مدال زرين فدراسيون بين‌المللي هوانوردي مکاني در شهر مسکو که پيکره‌اي ۴۰ متري از گاگارين هم در آنجا قرار دارد. خيابان يوري گاگارين (Avenue de Youri Gagarine) در شهر پاريس يکي از دهانه‌هاي کره ماه به نام يوري گاگارين نامگذاري شده است. همچنين يکي از مدال‌هاي افتخار گاگارين به درخواست همسرش توسط نيل آرمسترانگ و ادوين آلدرين روي کره ماه قرار داده شد. سيارک شماره ۱۷۷۲ نشان جستجوگر گوگل که هر سال در روز ۱۲ آوريل به ياد يوري گاگارين تغيير مي‌کند. تصوير گاگارين به عنوان تاثيرگذارترين چهره سال در تاريخ ۲۱ آوريل ۱۹۶۱ روي جلد مجله تايم قرار گرفت. قطار شماره ۱۳۶–۲۲۱ مدل سوپر وويجر شرکت راه‌آهن ويرجين در بريتانيا نيز به افتخار وي نامگذاري شد.