آیا ویروس‌های ساخت بشر تهدید تروریستی بزرگ بعدی خواهند بود؟

ديجياتو/ مجموعه‌اي از کشتارهاي دسته‌جمعي پي‌درپي طي سال جاري ميلادي، شوک عظيمي به آمريکا وارد کرد. اما احتمالاً تهديدي حتي از اين بزرگ‌تر در آينده نزديک از راه برسد؛ تهديدي که مي‌تواند خسارات جاني به مراتب وسيع‌تري وارد کند: بيماري‌هاي دستکاري شده‌اي که طراحي شده‌اند تا بشريت را در مقياس جهاني آلوده سازند. اين خطري است که به عقيده راب رِيد، نويسنده سرشناس، مي‌تواند از علم زيست‌شناسي ترکيبي برخيزد؛ حوزه‌اي که با ترکيب زيست‌شناسي و مهندسي، سيستم‌هاي بيولوژيکي مصنوعي مي‌سازد، از گياهان زراعي گرفته تا ويروس‌هاي دستکاري شده. زيست‌شناسان ترکيبي طي دهه اخير با چنان کارايي و سرعتي در حال دستکاري دي‌ان‌اي باکتري‌هاي بيماري‌زا بوده‌اند که به عقيده ريد حالا بايد نگاهي دقيق‌تر به ويرويس‌شناسي، سلامت عمومي و امنيت جهاني داشت. ريد که به کارايي‌هاي نويدبخش دستکاري ژنتيکي مانند راهکارهاي ارائه شده براي تغييرات اقليمي يا پيشرفت‌هاي به دست آمده در افزايش عمر انسان باور دارد، مي‌گويد: «من طرفدار بزرگ زيست‌شناسي ترکيبي‌ام، اما اين علم يک جنبه تاريک هم دارد». او هشدار مي‌دهد که اين تکنولوژي اگر به دستان اشتباه بيفتد، مي‌تواند به ساخت سلاح‌هايي با خسارات فاجعه‌بار در ابعادي غير قابل تصور منجر شود. و برخلاف ترورهاي محلي مانند سقوط پرواز ۳۷۰ خطوط هوايي مالزي در سال ۲۰۱۴ يا کشتار دسته‌جمعي تابستان اخير در ال پاسو -حوادثي که ده‌ها و يا صدها کشته برجاي گذاشته‌اند- يک عامل بيولوژيکي ترکيبي، پتانسيل سفر کردن به سراسر جهان و به خطر انداختن جان ميلياردها نفر را دارد. تهديد تکثيرپذير پيش‌بيني ريد، که اوايل امسال در يک سخنراني TED مطرح شد، صرفاً در راستاي گمانه‌زني‌هاي علمي-تخيلي نيست. زيست‌شناسي ترکيبي همين حالا وارد قلمرويي تحسين‌برانگيز -و جنجالي- شده. در سال ۲۰۱۱ براي مثال، هم ويروس‌شناسان هلندي و هم ويسکانسيني با موفقييت دي‌ان‌اي ويروس مرگبار H5N1 (که ميان مردم به عنوان آنفولانزاي پرندگان شناخته مي‌شود) را دستکاري کردند. تغيير به وجود آمده باعث شد اين ويروس که به صورت طبيعي و تحت شرايط نرمال به راحتي از شخصي به شخص ديگر منتقل نمي‌شود، تکثيرپذيري بيشتري بيابد. اين تکنولوژي به طرقي قابل تکثير است که حتي سلاح‌هاي اتمي هم مشابه‌اش نبوده - با تمرکز زدايي بيشتر و نظارت به مراتب کمتر هدف غايي آن‌ها، تحقيق کنش‌گرايانه روي ورژني افراطي از ويروس بود؛ فرضاً براي زماني که اين ويروس در آينده دچار جهش طبيعي شد. در آن زمان پاول کِيم، متخصص ژنتيک و رييس وقت هيئت مشاوره علوم ملي ايالات متحده در زمينه امنيت زيستي گفت که «‌نمي‌توانم به ارگانيسم بيماري‌زا ديگري فکر کنم که به اندازه اين يکي ترسناک باشد». از آن زمان، توسعه ابزاري قدرتمند براي ويرايش دي‌ان‌اي به نام CRISPR، به سهولت هرچه بيشتر اين دستکاري‌هاي ژنتيکي منجر شده، با هزينه به مراتب کمتر و توسط هزاران نفر که آزمايشگاه‌هايي بدون نظارت چندان را مي‌گردانند. ريد مي‌گويد: «دستکاري ژنتيکي قدرتمند و افراطي که تا ۱۰ سال پيش براي تمام حوزه زيست‌شناسي غيرممکن بود، حالا مي‌تواند توسط چند دانش‌آموخته فارغ‌التحصيل عملي شود». ريد اضافه مي‌کند اين تکنولوژي به طرقي قابل تکثير است که حتي سلاح‌هاي اتمي هم مشابه‌اش نبوده - با تمرکز زدايي بيشتر و نظارت به مراتب کمتر حالا فرم کلي اين دستاوردهاي تکنولوژيک را در نظر بگيريد. ژنوم ويروس آنفولانزاي پرندگان حدوداً ۱۰ هزار کلمه است و مي‌توان آن را در چند صفحه جاي داد. کدي که محققان هلندي براي ورژن قدتمندتر از ويروس H5N1 توسعه دادند حتي از اين هم کمتر است و مي‌تواند روي يکي از آن کاغذهاي چسبان کوچک جا شود. با ظهور سلاح‌هاي بيولوژيکي، بدن ما به ابزاري براي کشتار دسته‌جمعي تبديل خواهد شد سناريوي کابوس‌واري که ريد در حال حاضر متصور مي‌شود چنين چيزي است: طي چند سال آينده،‌ يک ويروس‌شناس جاه‌طلب از تکنولوژي ويرايش ژن که به صورت فراگير در دسترس است براي ساخت يک ابر ويروس استفاده مي‌کند - باکتري بيماري‌زايي ۱۰ برابر واگيردارتر از آنفولانزاي پرندگان و ۱۰ برابر کشنده‌تر از ويروس ابولا، اما با دوره نهفتگي به فرض ۱۰ ماهه. بسته به برنامه‌نويسي ويروس،‌ پيش از اينکه نخستين بيمار علائم بيماري را نشان دهد، تمام جهان به آن آلوده شده است. سپس يک هکر به کامپيوتر آن دانشمند دسترسي يافته و کد ژنتيک را مي‌دزدد. اين اطلاعات ناچيز اما کشنده -که عملاً طرحي براي يک سلاح بيولوژيکي است- سر از اينترنت در مي‌آورد؛ يا در سايت‌هاي تورنت دست به دست مي‌شود يا در دارک وب به فروش مي‌رسد. در نهايت، اين اطلاعات به دست دولتي خطرناک يا تروريستي بيولوژيکي مي‌افتد و از آن کد براي توليد باکتري بيماري‌زايي استفاده مي‌شود که ميليون‌ها نفر را تحت تاثير قرار خواهد بود؛ بدن ما به ابزاري براي کشتار دسته‌جمعي تبديل خواهد شد. در حال حاضر، ساخت موفقيت‌آميز يک ويروس براساس آن کد کاري دشوار خواهد بود. اما همانطور که ريد اشاره مي‌کند، صرفاً مسئله زمان مطرح است. احتمالاً تنها ۱۰ يا ۲۰ سال باقي مانده باشد تا ابزارهاي ترکيب‌کننده دي‌ان‌اي به صورت فراگير در دانشگاه يا حتي دبيرستان‌ها استفاده شوند و در آن صورت هرکسي قادر به توليد سلاح با اين طرح‌ها خواهد بود. نظامي‌سازي دانشمندان و متخصصان عقيده دارند که پيامدهاي اين خطرات، عظيم و فوري خواهد بود. ساخت ويروس‌هاي واگيردار باعث شده که جهان در برابر «سوء استفاده خصمانه از علوم زيستي» آسيب‌پذير باشد؛ اين را محققان دانشگاه بردفورد در يورکشاير غربي مي‌گويند. در بدترين حالت ممکن به گفته اين محققين، بايد منتظر «نظامي‌سازي علوم زيستي» باشيم. ساخت ويروس‌هاي واگيردار باعث شده که جهان در برابر «سوء استفاده خصمانه از علوم زيستي» آسيب‌پذير باشد به گفته ريد، نظامي‌سازي اين علم حالا محتمل‌تر از هر زمان ديگر به نظر مي‌رسد. ايالات متحده همين حالا مشکلات زيادي با رخنه‌هاي امنيت‌ي سايبري دارد؛ مانند موردي که هکرهاي چيني، مستندات فني مرتبط با برنامه هواپيماي F-35 لاکهيد مارتين را به سرقت بردند. ريد اين پرسش را مطرح مي‌کند که «اگر ارتش ايالات متحده نمي‌تواند برنامه‌هاي F-35 را مخفي نگه دارد، پس چطور يک دانشجوي فارغ‌التحصيل که مي‌تواند به آساني يک باکتري بيماري‌زا را به عنوان پروژه دانشگاهي بسازد قادر به جلوگيري از دسترسي يافتن بازيگران بد به اطلاعاتش خواهد بود؟» مقامات ارشد ايالات متحده تاييد کرده‌اند که نقطه تقاطع جاسوسي سايبري و زيست‌شناسي ترکيبي، خطراتي بي‌سابقه به وجود خواهد آورد. دن کوتس، اداره‌کننده اطلاعات ملي در سال ۲۰۱۷ و هنگام شهادت مقابل کميته اطلاعات مجلس سنا گفت: «همين‌طور که تکنولوژي‌هاي سايبري بيشتر با زيرساخت‌هاي حياتي حوزه‌هاي کليدي ادغام مي‌شوند، تهديدات سايبري به مرور زمان به تهديدي جدي‌تر براي سلامت عمومي، امنيت و رفاه تبديل خواهد شد». کوتس اضافه مي‌کند درحالي که آمريکا به اتکا بر «سيستم‌هاي خودکار و احتمالاً آسيب‌پذير» - تکنولوژي‌هايي که پيامدهاي فيزيکي، اقتصادي و روان‌شناختي حملات سايبري را افزايش خواهند داد- ادامه مي‌دهد، تهديدها صرفاً بزرگ‌ و بزرگ‌تر خواهند شد. جلوگيري از فاجعه سوالي که حالا متخصصين زيست‌شناسي ترکيبي مي‌پرسند اينست: چه کاري مي‌توانيم انجام دهيم که از وقوع چنين سناريوهاي خطرناکي جلوگيري کنيم؟ يک راه حل، ممنوعيت تمام و کمال زيست‌شناسي ترکيبي است. اما همانطور که ريد اشاره مي‌کند، ممنوعيت کامل اين علم کاري دشوار خواهد بود زيرا دانشمندان همين حالا مي‌توانند باکتري‌هاي بيماري‌زا را در آزمايشگاهي به ابعاد يک ماشين کاروان بسازند. خروج آمريکا از اين حوزه ضمناً به دولت‌هاي ديگر مانند روسيه، چين و کره شمالي اجازه مي‌دهد بدون هيچ چالش بيروني قادر به کار روي اين تکنولوژي باشند. ريد در عوض پيشنهاد مي‌کند که بايد وضعيتي را مهندسي کنيم که در آن بشريت از مزاياي بزرگ زيست‌شناسي ترکيبي بهره‌مند شده و از نابودي به کمک آن پرهيز مي‌کند. به عقيده دو ابتکار مي‌توان به خرج داد که از وقوع آينده‌اي سياه جلوگيري خواهد کرد. نخستين ابتکار، ساخت شبکه‌اي براي تشخيص باکتري‌هاي بيماري‌زا است - سيستمي که ذرات دي‌ان‌اي موجود در هوا را به صورت دائمي پايش کرده و در صورت مشاهده عوامل بيماري‌زا در اتمسفر، به ما هشدار مي‌دهد. اگر دولت ايالات متحده، سرمايه فدرال را در اختيار برنامه‌هاي اين چنيني قرار دهد، شاهد توليد حسگرهاي پيچيده‌اي خواهيم بود که طي دهه‌هاي آتي به اندازه موبايل‌هاي هوشمندمان فراگير خواهند شد. رويکرد دوم، بهبود زيرساخت فرآوري زيستي خواهد بود. در سناريويي که شخص شرور بيماري خطرناک را نشر دهد، محققان وقت کافي نخواهند داشت که براي چند ماه روي ويرويس مطالعه کنند، واکسني بسازند و آن را از چند مرکز مشخص به شهرهاي مختلف برسانند. در عوض ريد پيشنهاد مي‌کند که تکنولوژي چاپ سه‌بعدي بايد راهش را به داروخانه‌ها و مطب پزشکان باز کند و در اين صورت صدها هزار مرکز براي توليد و پخش واکسن وجود خواهد داشت. به اين شکل، واکسن با سرعت بسيار بالايي به دست بيماران مي‌رسد و احتمالاً جان بي‌شمار آدم نجات خواهد يافت. ريد هشدار مي‌دهد که پيش از ظهور ابر ويروس‌ها طي ۱۵ الي ۲۰ سال آتي، بايد به اين راهکارها فکر و روي آن‌ها سرمايه‌گذاري کرد. «نخستين کسي که چنين کار وحشتناکي با زيست‌شناسي ترکيبي کند -که قطعاً يک روز چنين آدمي وجود خواهد داشت- شايد هنوز به دنيا هم نيامده باشد». به بيان ديگر، هنوز زمان کافي را براي جلوگيري از اين حوادث داريم، اما صرفاً فعلاً. ما را در کانال «آخرين خبر» دنبال کنيد